Abstrakt

Artykuł przedstawia zagadnienie solidarności czynnej wierzycieli, z pozoru mało istotne dla praktyki sądowej. Jak jednak wywodzi Autor, w orzecznictwie pojawia się wiele nieprawidłowości dotyczących stosowania tej konstrukcji. Artykuł porządkuje i wyjaśnia wątpliwości związane z niniejszym zagadnieniem w celu eliminowania błędów orzekania.

Uwagi ogólne

Problematyka zobowiązań solidarnych ma swoją bogatą literaturę¹. Jednakże, jak widać², najwięcej uwagi poświęcono biernej solidarności dłużników. Natomiast występująca po stronie wierzycielskiej solidarność czynna była raczej traktowana w dotychczasowej literaturze po macoszemu. Wynikało to zapewne, jako konsekwencja, z trafnego zaakcentowania przez E. Łętowską spostrzeżenia, że solidarność czynna ma „minimalne znaczenie praktyczne”³. W istocie, trzeba wstępnie przyznać⁴, że problem powinien być raczej marginalny. Zauważmy bowiem już w tym miejscu, że w obowiązującym de lege lata ustawodawstwie brak przepisów zastrzegających solidarność wierzycieli⁵. Stąd więc „znaczenie praktyczne solidarności wierzycieli jest u nas niepomiernie mniejsze niż solidarności dłużników”⁶. Jej źródłem może być jedynie czynność prawna dokonywana z wykorzystaniem kompetencji płynącej z unormowania art. 369 in fine Kodeksu cywilnego.

Okazuje się jednak, że na skutek nagminnie spotykanych, niewybaczalnych błędów w zakresie stosowania prawa⁷, zagadnienie czynnej solidarności wierzycieli urasta nagle, z powodu nieoczekiwanych dewiacji, do rangi problemów wielce praktycznych. Mowa tu o niedopuszczalnym stosowaniu w praktyce sądowej określonych w Kodeksie cywilnym⁸ zasad solidarności czynnej wierzycieli, gdy nie zastrzeżono takiej solidarności w żadnej czynności prawnej⁹. Z dużą częstotliwością sądy szermują formułą „solidarnego zasądzenia na rzecz powodów”, jeżeli w stosunku zobowiązaniowym występuje wielość podmiotów po stronie wierzycielskiej, a w procesie wierzyciele ci występują jako współuczestnicy po stronie powodowej. W szczególności zaś obserwujemy takie zjawisko, gdy po stronie powodowej występują współwłaściciele¹⁰, małżonkowie lub wspólnicy spółki cywilnej. Występują też w praktyce liczne dalsze przypadki jeszcze bardziej rażącego naruszenia prawnomaterialnych zasad solidarności czynnej wierzy­cieli¹¹.

Należy sobie uświadomić, że spotykane w praktyce błędy orzekania przez sąd o dochodzonym roszczeniu z zastosowaniem konstrukcji solidarności czynnej¹² następują w wyniku wiernego uwzględnienia żądania powodów. Zatem w istocie wina rozkłada się tu równo, chociaż ostateczne odium naruszenia prawa obciąża sąd orzekający. Zauważmy zaś, że popełniane błędy mogą świadczyć jedynie o braku starannego wykształcenia prawniczego sędziów, adwokatów i radców prawnych.

Zatem w imię niezbędnego, ustawicznego „dokształcania” kadr wymiaru sprawiedliwości przypomnijmy tutaj, że o solidarnym charakterze zobowiązania decyduje formalne ustanowienie solidarności¹³, nie wystarczy zaś stwierdzenie wspólnego celu zobowiązania. Ustawodawca wyraził to bardzo dosadnie, postanawiając, że zobowiązanie jest solidarne, jeżeli to wynika z ustawy lub z czynności prawnej¹⁴ (art. 369 KC). Przytoczona zasada odnosi się zarówno do biernej solidarności dłużników, jak też solidarności czynnej wierzycieli. Stwierdzono zatem w literaturze, całkiem poprawnie, że „solidarność czynna (solidarność wierzycieli) może wynikać z przepisu ustawy lub z czynności prawnej”¹⁵. Należy jednak w tym miejscu ponownie podkreślić, że de lege lata brak przepisów statuujących czynną solidarność wierzycieli¹⁶; obecnie solidarność taka nie występuje ex lege w żadnym stosunku zobowiązaniowym.

Współcześnie więc solidarność wierzycieli występuje w konkretnych stosunkach zobowiązaniowych, gdy została ustanowiona w drodze czynności prawnej stron. Oczywiście nie ma tu nijakiego rodzajowego ograniczenia stosunków zobowiązaniowych, w których wolno¹⁷ zastrzegać czynną solidarność wierzycieli. Trzeba wszakże odnotować pogląd, że: „solidarność wierzycieli rzadko jest powoływana do życia na podstawie czynności prawnej, a jej praktyczne znaczenie jest niewielkie”¹⁸. Nikt jednak nie neguje generalnej swobody ustanawiania takiej solidarności w drodze czynności prawnej.

Dodajmy, że zasadniczo źródłem solidarności czynnej wierzycieli jest¹⁹ umowa²⁰. Trudno zaś o przykłady jednostronnej czynności prawnej²¹. Równocześnie trzeba podkreślić, że zastrzeżenia solidarności²² można dokonać zarówno w umowie stanowiącej pierwotne źródło nawiązanego stosunku zobowiązaniowego, jak też w późniejszej umowie uzupełniającej²³, wprowadzającej korektę w postaci powiązania wierzycieli węzłem solidarności. Z całym naciskiem trzeba jednak w tym miejscu podkreślić, że umownego zastrzeżenia solidarności dokonują strony stosunku zobowiązaniowego²⁴, nie mogą zaś nawiązać skutecznie względem dłużnika²⁵ węzła solidarności występujący w tym stosunku sami wierzyciele. Zastrzeżenie solidarności odnosi swe różnorodne, odmienne skutki wobec obu stron. Stąd więc konieczne jest w tym zakresie uzgodnienie woli obu stron stosunku zobowiązaniowego.

Zastrzeżenie solidarności wierzycieli

Odrębną kwestią praktyczną jest ustalenie, że strony wyraziły uzgodnione oświadczenie woli o zastrzeżeniu solidarności czynnej wierzycieli²⁶. W tym zakresie występuje dostrzegalna rozbieżność stanowisk doktryny²⁷. Z pozoru przeważa pogląd, że nadanie zobowiązaniu przez czynność prawną charakteru solidarnego może następować w sposób wyraźny lub dorozumiany²⁸. Jednakże w mocnej opozycji do tak liberalnego stanowiska wyrażono też w literaturze bardziej restrykcyjny pogląd²⁹, że niezbędne jest wyraźne zastrzeżenie solidarności. Ostatecznie zaś wypada tutaj opowiedzieć się za bardziej rygorystyczną koncepcją drugą, mając na uwadze, że „nie domniemywa się solidarności”³⁰, zatem jej zastrzeżenie powinno być dostatecznie wyraźne. Oczywiście, jak zawsze, pozostaje jeszcze miejsce na wykładnię oświadczeń woli według interpretacyjnych reguł art. 65 KC, nie można się jednak pogodzić z ewentualnością wydumanego zastrzeżenia solidarności, wywodzonego z rzekomych „czynności konkludentnych”. Jakież by to miały być te dorozumiane czynności stron, świadczące o zastrzeżeniu solidarności?

Na tym tle wymaga odrębnego skomentowania pogląd, według którego „zastrzeżenie solidarności może nastąpić w sposób wyraźny przez użycie ustawowego terminu „solidarność” lub przez wskazanie wszystkich cech zobowiązania przewidzianych w art. 366 lub 367 albo też solidarność może wynikać w sposób dorozumiany z treści umowy lub innych okoliczności”³¹. W pierwszym rzędzie trzeba [...]