Abstrakt
Artykuł stanowi wkład do toczącej się od dawna w doktrynie dyskusji dotyczącej potrzeby udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, czyli celowości uczestniczenia ławników w orzekaniu. Autor przedstawił zarówno historyczne uwarunkowania wprowadzenia i funkcjonowania tej instytucji, jak i jej współczesny wymiar i zakres zastosowania oraz argumenty jej zwolenników i przeciwników. Zdaniem Autora, wobec wielu wyeksponowanych zalet należy zachować skromny już obecnie katalog spraw rozpoznawanych z udziałem ławników, bowiem m.in. buduje to społeczne zaufanie do wymiaru sprawiedliwości i stanowi czynnik kontroli społecznej nad działalnością sędziów zawodowych.
Uwagi wstępne
W rozwoju historycznym wykształciły się dwie podstawowe formy bezpośredniego udziału społeczeństwa w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (orzekaniu)1, tj.: sądy przysięgłych oraz sądy ławnicze. Już bowiem w państwach starożytnych (Rzymie czy Grecji) istniały niejako namiastki dzisiejszych ławników, gdyż początkowo sądownictwo należało do ludu. Z czasem udział czynnika ludowego (np. rachimburgowie – nazywani później ławnikami – w państwie Karolingów wybierani przez zgromadzenia ludowe spośród uczestników tych zgromadzeń) był eliminowany na rzecz władzy sądowniczej władców feudalnych. W okresie średniowiecza restytucja czynnika ludowego doprowadziła w XVI w. w Anglii do tworzenia ław przysięgłych, których rozwój nastąpił w XIX w. W wyniku ówczesnych rewolucyjnych ruchów wolnościowych zostały one przejęte (przede wszystkim w sprawach karnych) w wielu państwach europejskich, przy istotnym ich zmodyfikowaniu we Francji. Sąd przysięgłych stał się formą udziału „niefachowych” przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. Wybrani bowiem przysięgli nie musieli posiadać stosownych kwalifikacji i mieli współpracować z zawodowym sędzią, zasiadając w ławach orzekających w sprawach karnych oraz w ławach dla spraw cywilnych. Przysięgli wypowiadali się w kwestii winy bądź niewinności w sprawach karnych, a w sprawach cywilnych orzekali o stanach faktycznych, zaś sędziowie zawodowi orzekali o odpowiedniej do tego kwalifikacji prawnej.
| Sąd przysięgłych to instytucja prawna polegająca na udziale czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości. Polega na tym, że obok zespołu sędziów zawodowych (trybunału) bądź jednego sędziego zawodowego bierze udział w rozpoznawaniu sprawy i orzekaniu tzw. ława przysięgłych składająca się zwykle z kilkunastu osób niebędących sędziami zawodowymi. Kompetencje zespołu zawodowego i ławy przysięgłych są podzielone w ten sposób, że do ławy przysięgłych należy wydanie tzw. werdyktu (orzeczenia) co do winy oskarżonego, zaś do składu zawodowego kwalifikacja prawna czynu oskarżonego (subsumcja czynu oskarżonego pod określony przepis prawa) i wymiar kary. Ława przysięgłych wyjątkowo może orzekać w sprawach cywilnych, ale jej werdykt ogranicza się do ustalenia stanu faktycznego2. Sądy z udziałem ławy przysięgłych na kontynencie europejskim zachowały się w formie szczątkowej; funkcjonują w państwach, które przyjęły system brytyjskiego prawa common law. System prawa anglosaskiego (na niego składa się: common law, czyli prawo oparte na precedensach sądowych tworzonych przez orzeczenia trzech centralnych sądów królewskich; equity law, czyli prawo oparte na zasadzie słuszności, stosowane przez Sąd Kanclerski i reguły common law; statute law, czyli prawo stanowione przez parlament) kształtowany w Anglii od XII w., obecnie stosowany także w USA i w większości państw brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Prawo anglosaskie jednak nie jest stosowane w całej Wielkiej Brytanii (istnieje prawo szkockie), a także nie we wszystkich stanach USA i nie w całej Kanadzie. W Indiach i byłych koloniach afrykańskich prawo anglosaskie współistnieje z prawem miejscowym3. |
Krytyka sądownictwa przysięgłych z przełomu XIX i XX w. dała początek sądom ławniczym, w których skład orzekający składa się z sędziów zawodowych oraz z ławników.
| Krytyka sądów przysięgłych wynikała z obserwacji różnorodnych nieprawidłowości powstających w ich praktycznej działalności. Najczęściej zarzuty odnosiły się do rozdzielenia kompetencji pomiędzy przysięgłych a sędziów zawodowych, co niejednokrotnie powodowało zmniejszenie poczucia odpowiedzialności za całe orzeczenie ze strony obydwu grup składów orzekających, a to wpływało niekorzystnie na poziom orzekania. Orzeczenia ławy przysięgłych w kwestiach faktycznych nie były motywowane i w zasadzie nie podlegały kontroli instancyjnej. Rodziło to niebezpieczeństwo ich nadmiernej dowolności, zwłaszcza że składy przysięgłych obradowały zwykle bez udziału czynnika fachowego, a ponadto dobierane były losowo, a więc często w sposób przypadkowy4. |
Istotą systemu ławniczego jest równouprawnienie ławników i sędziego zawodowego w zakresie czynności orzekania. Sądy ławnicze zostały powołane, obok sądów przysięgłych, w Niemczech w drugiej połowie XIX w. Obecnie w Anglii, USA, Belgii i we Włoszech występuje tylko ława przysięgłych (chociaż w Anglii orzekają także jednoosobowo sędziowie bez wykształcenia prawniczego, wspierani przez „sekretarza” – prawnika). W innych krajach instytucja ławnika występuje obok lub zamiast ławy przysięgłych5.
W Polsce instytucja ławników pojawiła się na przełomie XII i XIII w., kiedy to w ramach przyznawania immunitetu sądowego powstawały na prawie niemieckim sądy miejskie oraz sądy wiejskie. Sąd miejski był sądem ławniczym składającym się z wójta i ławników, a na wzór tych sądów we wsiach na prawie niemieckim sądził w sprawach mniejszej wagi sołtys z ławnikami. Wspomniany przełom wynikający z wprowadzania sądów przysięgłych w systemach prawnych państw europejskich w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim nie doprowadził do wprowadzenia w sądownictwie w takiej formie udziału czynnika społecznego, gdyż obawiano się przedstawicieli społeczeństwa polskiego w sądach administrowanych przez zaborców i dopiero Konstytucja marcowa przewidywała wybór sędziów pokoju przez ludność oraz udział obywateli w sądach przysięgłych. Po II wojnie światowej stopniowo coraz szerszy udział ławników doprowadził do tego że poczynając od 1950 r. wprowadzono udział ławników do orzekania we wszystkich sądach I instancji, zarówno w sprawach karnych, jak i w sprawach cywilnych. Zasada powszechnego udziału ławników w sądownictwie została podniesiona do rangi zasady konstytucyjnej przez Konstytucję z 1952 r.6. Praktyka jednak wykazała, że tak szeroki udział ławników w rozstrzyganiu tych spraw nie jest celowy chociażby ze względu na ściśle jurydyczny charakter wielu spraw.
| Podnoszono, że udział „mas pracujących” w sądzeniu, z jednej strony, musi mieć charakter realny (tj. występować w takich formach, aby rzeczywiście dawał możliwość ławnikom wpływania na treść wymiaru sprawiedliwości), z drugiej zaś musi być tak ukształtowany, aby nie wpływał niekorzystnie na przebieg postępowania sądowego. Pierwsza kwestia wystąpiła wyraźnie w sprawach cywilnych. Okazało się bowiem, że w bardzo wielu sprawach udział ławników miał charakter czysto formalny (dekoracyjny) głównie dlatego, że w sprawach tych potrzebne jest posiadanie pewnego zasobu wiadomości specjalnych, których ławnicy nie mieli. Prócz tego załatwianie spraw cywilnych często z uwagi na ich charakter „techniczno-prawny” pozostaje bez związku z głosem opinii publicznej, wyrażanej poprzez udział ławników. W takich sprawach udział ławników nie realizował więc postulowanych korzyści, a stwarzał jedynie szkodliwe pozory kolegialności (zespołowości) w załatwianiu tych spraw. Natomiast w odniesieniu do drugiej kwestii praktyka wykazywała, że – tak w postępowaniu karnym, jak i cywilnym – zbyt szeroko zakreślona zasada udziału ławników powodowała wyraźnie szkodliwe następstwa dla samego przebiegu postępowania sądowego, a mianowicie przewlekłość i nadmierne koszty postępowania związane z niestawiennictwem i nieobowiązkowością ławników, a ponadto fikcję zespołowości w orzekaniu7. |
W wyniku tego [...]