Abstrakt

Jednostki uczestnictwa mogą być interesującym dla wierzycieli przedmiotem zaspokojenia ich roszczeń w postępowaniu egzekucyjnym. Stanowią bowiem wartościowy składnik majątku, który w ostatnich latach stał się bardzo popularną formą inwestowania środków pieniężnych. Jednak prowadzenie egzekucji sądowej z tego przedmiotu nasuwa wiele trudności dotyczących interpretacji norm KPC regulujących egzekucję świadczeń pieniężnych. Problem dotyczy w szczególności znalezienia właściwej podstawy prawnej, czyli przepisów, które nadają się do zastosowania w egzekucji, uwzględniających szczególny charakter prawny jednostek uczestnictwa, o czym traktuje niniejszy artykuł.

Wprowadzenie

Przepisy KPC o egzekucji z innych praw majątkowych (zamieszczone w Dziale IVa Tytułu II Części trzeciej KPC) zawierają art. 911⁸ KPC, który reguluje egzekucję z instrumentów finansowych zapisanych na rachunku papierów wartościowych lub innym rachunku. Jakkolwiek jednostki uczestnictwa są zaliczone do katalogu instrumentów finansowych, zawartego w art. 2 ustawy z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi¹, należy odpowiedzieć na pytanie, czy w istocie powołana norma prawna nadaje się do zastosowania w egzekucji z jednostek uczestnictwa. Pytanie posiada nie tylko walor problemu teoretycznego, ale ma olbrzymie znaczenie dla potrzeb praktyki. Jak dotąd brak jest wskazówek w orzecznictwie dotyczących interpretacji powołanej normy, jak również pełnej odpowiedzi nie można znaleźć w poglądach doktryny². Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na tak postawione pytanie oraz zawiera propozycję interpretacji przepisów KPC w sposób umożliwiający prawidłowe – zdaniem autorki – przeprowadzenie egzekucji z jednostek uczestnictwa.

Rozważania zawarte w niniejszym artykule zawierają analizę przepisów postępowania cywilnego (KPC) oraz materialnych (w szczególności ObrInstrFinU oraz ustawy z 27.5.2004 r. o funduszach inwestycyjnych³). W pierwszej kolejności należy je poprzedzić krótką charakterystyką jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym otwartym, przede wszystkim w świetle przepisów FundInwU. Przybliżenie charakteru prawnego interesującego nas przedmiotu egzekucji ułatwi zrozumienie problemów pojawiających się w związku z zastosowaniem konkretnych środków egzekucyjnych. Należy przy tym pamiętać, że rozwiązania przyjęte w przepisach o egzekucji nie mogą naruszać norm prawa materialnego, chyba że przewidują wprost ich wyłączenie.

Charakter prawny jednostek uczestnictwa

Jednostki uczestnictwa stanowią tytuł prawny uczestnika funduszu do udziału w wartości aktywów netto funduszu⁴. Reprezentują prawa majątkowe⁵, których przedmiotem jest określone świadczenie pieniężne. Uczestnikowi funduszu inwestycyjnego otwartego przysługuje wobec funduszu roszczenie o dokonanie odkupienia jednostki uczestnictwa i wypłatę określonej kwoty pieniężnej stanowiącej cenę odkupienia (zob. art. 89 ust. 1 FundInwU). Wysokość świadczenia pieniężnego (cena odkupienia jednostki) należnego uczestnikowi wynika z podzielenia wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek uczestnictwa w funduszu w dniu wyceny (art. 86 ust. 1 FundInwU). Fundusz inwestycyjny otwarty odkupuje jednostki uczestnictwa z częstotliwością określoną w prospekcie informacyjnym funduszu, jednak nie rzadziej niż co 7 dni (art. 84 ust. 1 FundInwU). Z chwilą odkupienia jednostki uczestnictwa są umarzane z mocy prawa (art. 82 FundInwU). Uczestnikowi funduszu przysługuje ponadto prawo do udziału w aktywach funduszu w przypadku jego likwidacji. Można wskazać również inne prawa⁶ związane z jednostkami uczestnictwa:

1) o ile statut funduszu przewiduje taką możliwość, prawo do przenoszenia (konwersji) środków pieniężnych pomiędzy jednym funduszem a drugim w ramach funduszy zarządzanych przez to samo towarzystwo na specjalnych zasadach, najczęściej bez obowiązku dodatkowych opłat ze strony uczestnika funduszu, stanowiące od strony prawnej dokonaną w krótkim czasie transakcję odkupienia jednostek uczestnictwa w jednym funduszu i nabycie jednostek uczestnictwa w innym za kwotę odpowiadającą wartości środków pieniężnych, jakie uczestnik otrzymałby z tytułu odkupienia jednostek uczestnictwa;

2) o ile statut funduszu przewiduje taką możliwość, prawo do wypłacania dochodów funduszu inwestycyjnego bez odkupywania jednostek uczestnictwa;

3) prawo do otrzymania na żądanie rocznego i półrocznego sprawozdania finansowego funduszu oraz prospektu informacyjnego;

4) możliwość posiadania wspólnych rejestrów, w tym rejestrów małżeńskich;

5) inne prawa przyznane przepisami statutu np. dotyczące planów systematycznego inwestowania;

6) w przypadku specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego (szczególnego rodzaju funduszu inwestycyjnego otwartego) poza wymienionymi wyżej uprawnieniami istnieje uprawnienie ściśle związane z jednostką uczestnictwa, w postaci prawa głosu w radzie inwestorów funduszu.

Jak już wspomniano, jednostki uczestnictwa są zapisywane w rejestrze uczestników funduszu. Rejestr ten prowadzi zasadniczo fundusz inwestycyjny celem identyfikacji uczestników i ustalenia liczby jednostek uczestnictwa przysługujących każdemu z nich⁷. W ramach „rejestru uczestników funduszu”, o którym mowa w art. 87 ust. 2 FundInwU prowadzone są rejestry dla poszczególnych uczestników funduszu, które zawierają informacje określone w powołanym przepisie. Należą do nich: dane identyfikujące uczestnika funduszu, liczba jednostek uczestnictwa należących do uczestnika, data nabycia, liczba i cena nabycia jednostki uczestnictwa, data odkupienia, liczba odkupionych jednostek oraz kwota wypłacona uczestnikowi za odkupione jednostki, data oraz kwota dochodów funduszu wypłaconych uczestnikowi, informacje o pełnomocnictwach udzielonych lub odwołanych przez uczestnika funduszu oraz wzmianka o zastawie ustanowionym na jednostkach uczestnictwa. W imieniu funduszu rejestr może prowadzić inny wyspecjalizowany w tym zakresie podmiot, na podstawie umowy z funduszem. Tak zwany agent transferowy⁸, działający w tym zakresie na zlecenie funduszu, nie jest jednak zobowiązany wobec uczestnika funduszu z tytułu praw majątkowych wynikających z posiadanych przez niego jednostek uczestnictwa. Dłużnikiem uczestnika funduszu inwestycyjnego pozostaje fundusz. Nie zmienia tego także okoliczność, że środki pieniężne przeznaczone na realizację praw majątkowych z tytułu jednostek uczestnictwa przechowuje i wypłaca depozytariusz (zob. art. 71–81 FundInwU), a więc również odrębny od funduszu podmiot.

Ostatnią charakterystyczną cechą jednostek uczestnictwa, mającą znaczenie dla egzekucji, jest ich niezbywalność⁹ (wyjątkiem jest odkupienie przez fundusz). Stosownie do art. 83 ust. 2 FundInwU, jednostki uczestnictwa nie mogą być przedmiotem obrotu wtórnego, bowiem nie można ich zbyć osobie trzeciej¹⁰. W takim stanie prawnym nasuwa się pytanie, czy jednostki uczestnictwa jako prawa majątkowe niezbywalne mogą stanowić przedmiot egzekucji, mając na uwadze brzmienie art. 831 § 1 pkt 3 KPC? Powołana norma prawna [...]