Abstrakt

W dniu 3.8.2009 r. weszły w życie nowe przepisy KSH dotyczące możliwości ustanowienia pełnomocnika do udziału i głosowania w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Są one wynikiem zmiany przepisów KSH (ustawa z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz ustawy o obrocie instrumentami finansowymi¹), będącej implementacją przepisów Dyrektywy 2007/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.7.2007 r. w sprawie wykonywania niektórych praw akcjonariuszy spółek notowanych na rynku regulowanym² oraz prze­pisów Dyrektywy 2007/63/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13.11.2007 r. zmieniającej dyrektywy Rady 78/855/EWG oraz 82/891/EWG w odniesieniu do wymogu sprawozdania niezależnego biegłego w przypadku łączenia spółek akcyjnych lub ich podziału³. W wyniku implementacji przepisów wspólnotowych znaczącej zmianie uległy przepisy dotyczące możliwości działania przez pełnomocnika, jak i zakresu tego pełnomocnictwa – przedstawione w niniejszym artykule. Zmiany te są wyrazem dążenia przez UE do unowocześnienia prawa spółek i przystosowania go do potrzeb rynku.

Pełnomocnictwo

Akcjonariusz ma prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy i prawo głosowania przy podejmowaniu uchwał przez walne zgromadzenie. Każde z wymienionych uprawnień, jak i oczywiście oba uprawnienia, akcjonariusz może wykonywać osobiście lub przez pełnomocnika⁴.

Taka możliwość została wskazana wyraźnie w art. 412 § 1 KSH, zgodnie z którym: „Akcjonariusz może uczestniczyć w walnym zgromadzeniu oraz wykonywać prawo głosu osobiście lub przez pełnomocnika”. Uczestniczenie w walnym zgromadzeniu oraz głosowanie są prawami, a nie obowiązkami akcjonariusza⁵, co powoduje, że to on decyduje, czy z nich skorzysta. Uczestniczenie w walnym zgromadzeniu nie ma charakteru ściśle osobistego i może być wykonywane przez pełnomocnika. Możliwość ta jest związana z istotą spółki akcyjnej, w której dominuje charakter kapitałowy, a nie charakter osobisty.

Pełnomocnictwo do udziału w walnym zgromadzeniu nie zostało zdefiniowane w KSH jako pełnomocnictwo szczególne, jest to więc pełnomocnictwo zwykłe w rozumieniu KC. Pełnomocnictwo jest instytucją prawa cywilnego, stanowiącą odmianę przedstawicielstwa, pozwalającą mocodawcy posłużyć się w obrocie zastępcą, który, składając własne oświadczenie woli w imieniu mocodawcy, doprowadzi do skutków prawnych bezpośrednio w sferze prawnej tego ostatniego⁶. Pełnomocnictwo do udziału w walnym zgromadzeniu przez niektórych autorów uznawane jest za szczególny rodzaj pełnomocnictwa ze względu na to, że dotyczy zasadniczo jedynie czynności mających charakter organizacyjny⁷. Wątpliwości odnoszące się do kwalifikacji pełnomocnictwa do udziału i głosowania na walnym zgromadzeniu wiążą się z tym, że KC definiuje pełnomocnika jako osobę dokonującą czynności prawnych w imieniu i ze skutkiem dla mocodawcy, natomiast pełnomocnik akcjonariusza nie dokonuje, co do zasady, takich czynności. Pełnomocnictwo to upoważnia do czynności faktycznych (udział w zgromadzeniu, zabieranie głosu podczas dyskusji na zgromadzeniu) oraz do specyficznego aktu organizacyjnego w postaci oddania głosu, który nie mieści się w kategorii klasycznej czynności prawnej (ani składnika takiej czynności)⁸. Choć w kwestii charakteru prawnego aktu głosowania pojawiają się zróżnicowane zdania⁹, jednak nie przesądzają one o istnieniu odrębnego rodzaju pełnomocnictwa, a jedynie, zgodnie z art. 2 KSH, wskazują na potrzebę stosowania przepisów KC, w tym postanowień dotyczących pełnomocnictwa odpowiednio, a nie wprost¹⁰.

Statut spółki nie może pozbawić akcjonariusza prawa do ustanowienia pełnomocnika, ani wprowadzać ograniczeń dotyczących jego osoby. Jedynym wymogiem, jaki dopuszcza dyrektywa 2007/36, jest wymóg posiadania przez pełnomocnika zdolności prawnej (art. 10 ust. 1 ak. 3).

W świetle polskiego prawa sama zdolność prawna jest niewystarczająca do bycia pełnomocnikiem, gdyż konieczne jest posiadanie co najmniej ograniczonej zdolności do czynności prawnych. To zapewne spowodowało, że ustawodawca nie wprowadził w nowelizacji KSH dokładnego brzmienia art. 10 ust. 1 ak. 3 dyrektywy 2007/36, pozostawiając tę kwestię przepisom ogólnym, a mianowicie regulacjom KC.

W polskim prawie w sytuacji całkowitego braku zdolności pełnomocnika do czynności prawnych, czynność prawna dokonana przez pełnomocnika jest bezwzględnie nieważna (art. 14 § 1 KC)¹¹. Przy ocenie wpływu zdolności do czynności prawnych pełnomocnika na dokonaną przez niego w imieniu reprezentowanego czynność prawną brać trzeba pod uwagę stan z chwili dokonania czynności prawnej, a nie z chwili udzielenia pełnomocnictwa¹². Podsumowując, czynność prawna dokonana przez pełnomocnika pozbawionego zdolności do czynności prawnej jest nieważna. Jawi się więc pytanie, jakie konsekwencje prawne wywoła udział w głosowaniu na walnym zgromadzeniu pełnomocnika niemającego zdolności do czynności prawnych. Sytuacja taka w praktyce zdarzyć się może wprawdzie wyjątkowo, ale nie można jej wykluczyć, choćby ze względu na możliwość wystąpienia cudzoziemców w charakterze pełnomocników akcjonariuszy.

Artykuł 412 § 2 KSH wprowadza zakaz ograniczenia prawa akcjonariusza do ustanowienia pełnomocnika na walnym zgromadzeniu oraz zakaz ograniczania liczby pełnomocników. Jest to implementacja art. 10 dyrektywy 2007/36, którego celem jest niewątpliwie umożliwienie aktywnego uczestnictwa akcjonariuszy w wykonywaniu swoich uprawnień poprzez działanie przez swoich pełnomocników. Z treści tego przepisu wynika, że istnieje możliwość ustanowienia przez akcjonariusza większej ilości pełnomocników niż liczba posiadanych przez niego akcji.

Akcjonariusz nie jest w żaden sposób ograniczony co do liczby swoich pełnomocników. Zmiana ta odnosi się zarówno do spółek publicznych, jak i prywatnych. Zgodnie z art. 10 dyrektywy 2007/36: „państwa członkowskie uchylają wszelkie przepisy prawne, które ograniczają lub umożliwiają spółkom ograniczanie uprawnień osób do występowania w roli pełnomocnika”. Pierwszym problemem, jaki może się pojawić w wyniku braku ograniczenia liczby pełnomocników, jest sytuacja, w której kilku pełnomocników tego samego akcjonariusza będzie chcieć głosować odmiennie w tej samej kwestii. Sytuacja taka może prowadzić do blokowania, a przynajmniej zakłócania obrad walnego zgromadzenia.

Zgodnie z art. 412 § 3 KSH, pełnomocnik wykonuje wszystkie uprawnienia akcjonariusza na walnym zgromadzeniu. Pełnomocnictwo obejmuje nie tylko upoważnienie do wykonywania prawa głosu w imieniu akcjonariusza, ale także dokonywanie wszelkich czynności na walnym zgromadzeniu, takich jak zgłaszanie sprzeciwu wobec podjętych uchwał, składanie rozmaitych wniosków oraz zabieranie głosu w toczących się dyskusjach¹⁴. W ten sposób ustawodawca zrównuje pozycję pełnomocnika z pozycją akcjonariusza.

Uprawnienia pełnomocnika mogą zostać ograniczone w treści pełnomocnictwa, natomiast ograniczenia takie nie mogą wynikać ze statutu spółki. Pełnomocnictwo legitymuje pełnomocnika wobec osób trzecich do dokonywania czynności prawnych w imieniu i na rzecz mocodawcy, a zatem zarówno w interesie tych osób, jak i samego pełnomocnika powinien być określony wyraźnie i precyzyjnie zakres pełnomocnictwa¹⁵.

Pełnomocnik może ustanowić substytucję, czyli ustanowić dalszych pełnomocników. Substytut, wykonując udzielone mu pełnomocnictwo, działa w imieniu i ze skutkami dla mocodawcy. Skutki jego działania następują bezpośrednio w sferze prawnej mocodawcy¹⁶. Wydaje się zasadne określenie przez akcjonariusza w pełnomocnictwie, czy pełnomocnik ustanawiając substytucję uprawniony jest do przekazania wszystkich swoich uprawnień, czy ma możliwość przekazania tylko ich części.

Zakres umocowania substytucyjnego może pokrywać się z zakresem umocowania w ramach pełnomocnictwa głównego lub być od tego ostatniego węższy¹⁷.

Nowe przepisy KSH dopuszczają sytuację, w której jeden pełnomocnik reprezentuje więcej niż jednego akcjonariusza i głosuje odmiennie z poszczególnych akcji (art. 412 § 5 KSH). Jest to odstępstwo od reguł aprobowanych dotychczas w polskiej doktrynie. Przyjmowano w niej wprawdzie, że pełnomocnik reprezentujący kilku akcjonariuszy, może w imieniu każdego z nich głosować odmiennie, zgodnie z instrukcją mocodawcy¹⁸, ale wychodząc z założenia, że głosują akcjonariusze, a nie same akcje, uznano, że ze swoich akcji akcjonariusz powinien głosować jednolicie¹⁹. Nowelizacja KSH przesądza o przyjściu reguły niejednolitego wykonywania prawa głosu z posiadanych akcji, zgodnie bowiem z art. 411³ akcjonariusz może głosować odmiennie z każdej posiadanej akcji. Możliwość tę upatruje się w brzmieniu art. 411 § 1 KSH, zgodnie z którym każda akcja daje prawo do jednego głosu na walnym zgromadzeniu. Brzmienie przepisu wprawdzie tego nie przesądza, ale można z niego wyprowadzić zasadę autonomiczności każdej akcji jako odrębnego prawa udziałowego, które łącznie z innymi akcjami posiadanymi przez danego akcjonariusza, składa się na sumę przysługujących mu praw udziałowych (jeżeli oczywiście nie zostały mu przyznane dodatkowe uprawnienia osobiste na podstawie art. 354 KSH)¹⁹. Takie uprawnienie akcjonariusza daje mu także prawo do ustanowienia pełnomocnika, który będzie głosował odmiennie z poszczególnych akcji. Nowelizacja KSH stwarza sytuacje, w której ten sam akcjonariusz, a także pełnomocnik działający za akcjonariusza będzie jednocześnie głosował „za”, „przeciw” i „wstrzymywał się od głosu”.

Główne pytanie, jakie się nasuwa, to czy głosuje akcjonariusz, czy „akcja”?

[...]