Abstrakt

Omawiana nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego¹ dotyczy w przeważającej mierze regulacji odnoszących się do stosunków między rodzicami a dziećmi, wprowadzając istotne zmiany w zakresie: pochodzenia dziecka, władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem, obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec dzieci oraz opieki nad małoletnim. Pierwotnie w projekcie nowelizacji przewidziana była również obszer­na regulacja dotycząca pieczy zastępczej nad dzieckiem, jednak ostatecznie zaproponowana została jedynie niewielka zmiana redakcyjna przepisu art. 112¹ KRO². Projekt nowelizacji przygotowany został przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego³. Do Sejmu wniesiony został również analogiczny projekt poselski⁴, którego treść była niemal identyczna z treścią projektu rządowego. Oba projekty rozpatrywane były łącznie w czasie trwania procesu legislacyjnego. W dniu 6.11.2008 r. nowelizacja została uchwalona, a weszła w życie 13.6.2009 r. po upływie sześciomiesięcznego vacatio legis.

Pokrewieństwo

Najbardziej istotne zmiany dotyczą Tytułu II Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zatytułowanego „Pokrewieństwo”.

Nowelizacja wprowadza regulację dotyczącą ustalenia pokrewieństwa i powinowactwa oraz obliczania ich stopni i określania linii⁵. Z uwagi na jednolite rozumienie tych pojęć, zarówno przez doktrynę, jak i orzecznictwo oraz brak praktycznych problemów z ustaleniem linii i stopni pokrewieństwa i powinowactwa, wprowadzenie wspomnianej regulacji do KRO wydaje się nie być konieczne⁶.

1. Pochodzenie dziecka

Nowelizacja wprowadza regulację dotyczącą ustalenia macierzyństwa⁷. Ustalenie macierzyństwa ma podstawowe znaczenie dla ustalenia stanu cywilnego dziecka – jest przesłanką materialnoprawną ustalenia ojcostwa, zarówno w przypadku gdy dziecko pochodzi z małżeństwa, jak i w przypadku dziecka pozamałżeńskiego. Zaprzeczenie macierzyństwa również nie pozostaje bez wpływu na ustalone wcześniej ojcostwo – prowadzi do jego wzruszenia⁸. W dotychczasowym stanie prawnym pochodzenia dziecka od matki dotyczył jedynie przepis art. 86 KRO, zgodnie z którym prokuratorowi przysługiwało prawo wytaczania powództw „o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka”, a więc również ustalenie pochodzenia dziecka od określonej kobiety⁹. Brak wyraźnej normy prawnej dotyczącej ustalenia macierzyństwa był konsekwencją pierwotnie przyjętego założenia, że kwestia ustalenia pochodzenia dziecka od matki nie stwarza poważnych trudności w praktyce, czemu daje wyraz paremia mater semper certa est. Wobec rozwoju wspomaganej prokreacji i tzw. „macierzyństwa zastępczego”¹⁰ paremia ta nie jest już tak oczywista. Można bowiem postawić pytanie, która kobieta jest matką dziecka: ta, która je urodziła czy ta, od której dziecko genetycznie pochodzi¹¹. Z tego powodu w doktrynie pojawiały się postulaty dotyczące konieczności ustawowej regulacji kwestii macierzyństwa¹².

Autorzy nowelizacji przyjęli zasadę, że macierzyństwo (jak i ojcostwo) powinno odpowiadać rzeczywistości biologicznej, zgodnie bowiem z dodanym przepisem art. 61⁹ KRO matką dziecka jest kobieta, która je urodziła¹³. Rozwiązanie to należy zaaprobować, pozwoli ono bowiem na wyeliminowanie możliwości zawarcia umowy, budzącej wątpliwości prawne i etyczne, o urodzenie dziecka przez matkę zastępczą dla kobiety, która nie może posiadać własnego potomstwa. Nowelizacja respektuje też w pełni zasadę niepodzielności stanu cywilnego, zgodnie bowiem z przepisem art. 61¹⁰ KRO ustalenie macierzyństwa, analogicznie jak w dotychczas obowiązującym stanie prawnym, jest dopuszczalne jedynie w sytuacji, gdy dziecko pochodzi od nieznanych rodziców lub macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka dziecka zostało zaprzeczone. Dopóki więc macierzyństwo określonej kobiety jest w rozumieniu prawa ustalone, nie jest dopuszczalne ustalenie macierzyństwa innej kobiety. Nadal jednak podstawą ustalenia macierzyństwa jest prawidłowo dokonany wpis do aktu urodzenia dziecka określonej kobiety jako matki dziecka (por. art. 61¹⁰ § 1 KRO oraz regulację z art. 38–40 Prawa o aktach stanu cywilnego¹⁴)¹⁵. Akt urodzenia dziecka stanowi wyłączny dowód macierzyństwa.

Powództwo o ustalenie macierzyństwa¹⁶ może wytoczyć dziecko (przeciwko matce lub przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy, jeśli matka nie żyje, art. 61¹⁰ § 2 KRO), matka (przeciwko dziecku, art. 61¹⁰ § 3  KRO) oraz prokurator (art. 61¹⁶ KRO). Nowelizacja rozstrzyga dotychczas sporną w doktrynie kwestię, nie przyznając legitymacji do wytoczenia powództwa ani mężowi kobiety, której macierzyństwo ma być ustalone¹⁷, ani mężczyźnie, który dziecko uznał, ani mężczyźnie, który z kobietą obcował w okresie koncepcyjnym¹⁸. Brak legitymacji czynnej po stronie domniemanego ojca może budzić pewne wątpliwości, może bowiem prowadzić do wyłączenia możliwości ukształtowania stosunku ojcostwa w sytuacji, gdy matka nie chce pozytywnego ukształtowania stosunku prawnego macierzyństwa. Taki kształt regulacji – tj. brak legitymacji czynnej domniemanego ojca tłumaczy się właśnie tym, że gdyby przyznać mężczyźnie prawo do wytoczenia powództwa o ustalenie macierzyństwa, mógłby on wpływać na sferę prawną ściśle osobistą matki dziecka, a więc sferę niedotyczącą jego osoby¹⁹. Należy przyjąć, że biologiczny ojciec dziecka może ewentualnie dochodzić swoich praw (ustalenia ojcostwa) z pomocą prokuratora (art. 61¹⁶ KRO). Mężczyzna ten jest również uprawniony do wystąpienia w sprawie w charakterze interwenienta ubocznego; zgodnie z przepisem art. 456¹ § 1 KPC sąd zawiadamia go o toczącym się procesie. Nowa regulacja nie przewiduje w stosunku do dziecka żadnych ograniczeń czasowych dotyczących możliwości wytoczenia powództwa. Natomiast matka dziecka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności (art. 61¹¹ KRO). Wytoczenie powództwa nie jest również możliwe po śmierci dziecka (por. art. 61¹⁵ KRO). Nowelizacja dopuszcza jednak w takiej sytuacji (podobnie jak dotychczas obowiązujący art. 84 § 4 KRO dotyczący sądowego ustalenia ojcostwa) dochodzenie stanu cywilnego dziecka przez jego zstępnych, jeśli dziecko wystąpiło wcześniej z powództwem o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa (art. 61¹⁵ zd. 2 KRO).

Nowelizacja reguluje, zbyt może szczegółowo, kwestię legitymacji czynnej w procesie o zaprzeczenie macierzyństwa²⁰, przysługuje ona: dziecku (powództwo przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka bądź przeciwko kuratorowi, jeśli kobieta ta nie żyje – art. 61¹² § 2 KRO), matce dziecka (przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia jako matka i przeciwko dziecku, bądź, jeśli kobieta ta nie żyje, przeciwko dziecku – § 3), kobiecie wpisanej w akcie urodzenia jako matka (przeciwko dziecku – § 4), mężczyźnie, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka dziecka (przeciwko dziecku i tej kobiecie, bądź, jeśli kobieta ta nie żyje, przeciwko dziecku – § 5)²¹ oraz prokuratorowi. Wydaje się, że ze względu na wyraźne brzmienie przepisu art. 61¹² § 1 KRO rozstrzygnięta zostanie dotychczas sporna w doktrynie kwestia dotycząca możliwości wytoczenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa przez wpisaną w akcie urodzenia matkę dziecka przeciwko kobiecie, która nie jest wpisana w akcie urodzenia jako matka dziecka, jednak bezpodstawnie twierdzi, że jest jego matką²². Brzmienie regulacji z art. 61¹² KRO przesądza o niedopuszczalności powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa w omawianym stanie faktycznym. Zgodnie bowiem z normą zawartą w tym przepisie, przesłanką materialnoprawną dochodzenia zaprzeczenia macierzyństwa jest niezgodność aktu urodzenia z rzeczywistością biologiczną polegająca na braku więzi biologicznej wynikającej z urodzenia dziecka, nie zaś braku więzi genetycznej. Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa może zostać wytoczone „jeśli w akcie urodzenia wpisana jest jako matka kobieta, która dziecka nie urodziła”, co w omawianym stanie faktycznym nie ma miejsca.

Nowelizacja konsekwentnie realizuje zasadę, zgodnie z którą [...]