Abstrakt

Artykuł przedstawia zasady reprezentacji małoletniego lub ubezwłasnowolnionego pokrzywdzonego w procesie karnym, które to zagadnienie ze względu na brak precyzji unormowania w przepisach dotyczących procedury karnej wymaga odniesienia do regulacji prawa cywilnego i rodzinnego, a ponadto zastosowania wykładni systemowej tych przepisów, aby mogły one znaleźć zastosowanie w toku procesu karnego. Omówiono zasady reprezentacji i zakres uprawnień osób reprezentujących małoletniego pokrzywdzonego lub ubezwłasnowolnionego pokrzywdzonego w procesie karnym, a także przesłanki wyłączenia reprezentacji dziecka przez rodzica i przesłanki uzasadniające ustanowienie kuratora dla pokrzywdzonego.

Pojęcie pokrzywdzonego przestępstwem

Kodeks postępowania karnego w sposób ścisły definiuje pokrzywdzonego¹ jako osobę fizyczną lub prawną, ewentualnie instytucję państwową, samorządową lub społeczną, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 i 2 KPK). Na zasadzie wyjątku także – według art. 49 § 3 KPK – za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę lub jest zobowiązany do jej pokrycia².

Pokrzywdzonym jest więc każdy podmiot, którego dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Zakres definicji z art. 49 KPK wyznaczają zatem trzy kryteria:

• podmiotowe – osoba fizyczna, osoba prawna, instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna (choćby nie miała osobowości prawnej),
• naruszone lub zagrożone dobro prawne,
• bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego (jedyny wyjątek dotyczy wspomnianego wyżej zakładu ubezpieczeń)³.

Z uwagi na przedmiot rozważań przyjęty w niniejszym artykule pominięte zostaną problemy odnoszące się do pokrzywdzonych osób prawnych lub jednostek organizacyjnych. Osobą fizyczną jest natomiast jednostka ludzka. Prawo polskie przyznaje podmiotowość prawną, a zatem zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, każdemu człowiekowi, niezależnie od płci, rasy, wyznania, zawodu, pochodzenia, wieku, karalności itp. Zdolność prawną nabywa się z chwilą urodzenia (art. 8 § 1 KC), a traci z chwilą śmierci.

Z reguły naruszenie (zagrożenie) w sposób bezpośredni dobra prawnego określonej osoby przez sprawcę przestępstwa wynika z wykonania przez tego ostatniego czynności określonej czasownikowo w przepisie karnym. Stąd stwierdzenie, kto jest pokrzywdzonym, jest możliwe na podstawie opisu czynu i jego kwalifikacji prawnej. Jednak uznaje się, że krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1 KPK ograniczony jest nie tylko zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania, ale także czynów współukaranych⁴. Oznacza to przyjęcie definicji materialnej (a nie czysto procesowej) pokrzywdzonego, zatem ustaleń czy dana osoba jest w rzeczywistości pokrzywdzoną wskutek przestępstwa, należy dokonywać w kontekście uregulowań zawartych w przepisach prawa materialnego⁵. Na uwadze trzeba mieć przede wszystkim dobro prawne zaatakowane przez konkretne przestępstwo, gdyż posiadać status pokrzywdzonego znaczy to samo, co znajdować się w określonym stanie, faktycznym i zarazem prawnym, polegającym na tym, że dobro prawne danej osoby (podmiotu) zostało przestępstwem naruszone lub zagrożone⁶.

Bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia należy rozumieć w ten sposób, że naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego wynika wprost z działania lub zaniechania przestępnego⁸, że pomiędzy czynem zawierającym przedmiotowe znamiona przestępstwa a naruszeniem lub zagrożeniem dobra danego podmiotu nie ma ogniw pośrednich⁹. Przyjmuje się, że dobro zostaje naruszone w wypadku dokonania czynu przestępnego, zaś zagrożone wówczas, gdy popełniono przestępstwo polegające na zagrożeniu oraz w przypadku usiłowania i karalnego przygotowania¹⁰.

Zagrożenie lub naruszenie dobra prawnego pokrzywdzonego nie musi wynikać z opisu czynu i jego kwalifikacji prawnej, ponieważ „bezpośredniość” wchodzi w grę także wtedy, gdy przedmiotem ochrony prawnej jest wprawdzie dobro ogólniejszej natury, ale zagrożenie tego dobra powoduje również bezpośrednie pokrzywdzenie indywidualnej osoby. Dla przyznania statusu pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 1 KPK rozstrzygające jest ustalenie, czy naruszone (zagrożone) dobro prawne jest indywidualnym przedmiotem ochrony analizowanej normy karnej i czy zostało naruszone (zagrożone) przez przestępstwo będące przedmiotem danego postępowania¹¹.

Małoletniość i ubezwłasnowolnienie pokrzywdzonego

Przyznanie przymiotu pokrzywdzonego nie oznacza, że podmiot ten może samodzielnie dokonywać czynności w toku procesu¹². Trudno sobie chyba wyobrazić, by mogło działać samodzielnie w czasie postępowania nowonarodzone dziecko, przy urodzeniu którego popełniono błąd medyczny, skutkujący poważnym rozstrojem zdrowia. Na tym przykładzie w sposób jednoznaczny widoczna jest różnica między zdolnością procesową (rozumianą jako zdolność stania się podmiotem procesu) a zdolnością do czynności procesowych (rozumianą jako zdolność do samodzielnego wywołującego skutki prawne działania w procesie).

Zdolność do czynności procesowych osoba fizyczna uzyskuje wraz z osiągnięciem pełnoletniości. prawo karne nie zawiera w tym zakresie odrębnej regulacji, stąd pełnoletniość na gruncie procesu karnego należy rozumieć tożsamo z pełnoletniością na gruncie prawa cywilnego. Podkreślić należy jednak, że prawo karne nie przewiduje częściowej zdolności do czynności procesowych, stąd podmiot albo ma zdolność do czynności procesowych, albo jest jej w całości pozbawiony; w konsekwencji pozbawione zdolności do czynności procesowych są także osoby, które w świetle prawa cywilnego mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych¹³.

Na gruncie procesu karnego zdolność do czynności procesowych ma osoba pełnoletnia, o ile nie została ubezwłasnowolniona. W świetle art. 10 § 1 KC pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat osiemnaście. Osiemnasty rok życia osiąga się z początkiem dnia, który swą datą odpowiada dniu urodzenia (art. 112 KC), przy czym w grę wchodzi dzień urodzenia, a nie godzina urodzenia (chwila urodzenia). Ponadto, przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Ta ostatnia możliwość uzyskania pełnoletniości dotyczy jedynie kobiet, ponieważ – choć zasadniczo nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu – z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny (art. 10 § 1 KRO). Co więcej, w przypadku uzyskania pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa, unieważnienie tego związku nie powoduje utraty pełnoletniości.

Zdolności do czynności prawnych pozbawione są osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie¹⁴ (art. 12 KC), natomiast ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo¹⁵ (art. 15 KC). Na gruncie procesu karnego jednak wszystkie te osoby, jak wskazano wyżej, pozbawione są zdolności do czynności procesowych, przy czym prawo karne procesowe samodzielnie rozstrzyga, kto w takim przypadku działa w imieniu pokrzywdzonego.

Podkreślić należy, że pełnoletnia osoba chora psychicznie, ale nieubezwłasnowolniona, może dokonywać czynności procesowych samodzielnie, w tym złożyć wniosek o ściganie przestępstwa dokonanego na jej szkodę¹⁶. Konieczne wydaje się jednak poczynienie zastrzeżenia, że czynności pokrzywdzonego, który nie jest ubezwłasnowolniony, są prawnie skuteczne tylko wtedy, gdy stan zdrowia daje mu faktyczną możliwość działania w procesie¹⁷. Pozwala to uniknąć fikcji uznawania skuteczności oświadczeń niezrozumiałych lub też braku tych oświadczeń wynikającego z braku możliwości działania, a równocześnie tłumaczy przyczynę wprowadzenia do KPK normy art. 51 § 3 KPK umożliwiającego działanie za nieporadnego osoby, pod której pieczą on pozostaje.

Osoby reprezentujące małoletniego i ubezwłasnowolnionego pokrzywdzonego

Zgodnie z normą art. 51 § 2 KPK, jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Ustawodawca, pozbawiając pokrzywdzonego prawa osobistego działania w procesie, przekazał wymienionym osobom zastępstwo zarówno w oświadczeniu woli, jak i podejmowaniu woli¹⁸. W tym miejscu podkreślić należy, że małoletniość (ubezwłasnowolnienie) osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem wpływa jedynie na [...]