Monitor Prawniczy

nr 10/2009

Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej – cz. I

Stanisław Gurgul
Sędzia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w stanie spoczynku.
Abstrakt

Niniejszy artykuł prezentuje zmiany Prawa upadłościowego i naprawczego1 wprowadzone ustawą z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych2, regulujące postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. upadłość konsumencką). Ta nowa w polskim prawie instytucja została ukształtowana w oparciu o rozwiązania przyjęte i funkcjonujące już w innych państwach. W pierwszej części artykułu szczegółowo omówiono krąg podmiotów uprawnionych oraz zasady skutecznego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, warunki jej ogłoszenia i skutki dla upadłego dłużnika, wskazano także zasady ustalania wartości szacunkowej majątku masy dłużnika. W drugiej części (MoP Nr 11/2009) przedstawione zostaną zasady ustalenia planu i doko­nywania spłaty wierzycieli, ograniczenia w sprawowaniu zarządu majątkiem przez upadłego oraz skutki prawne sytuacji mogących spowodować zmianę planu spłaty bądź trudności w jego wykonaniu.

Uwagi ogólne

Przepisy PrUpadNapr realizują, po okresie kilkuletnich działań, podejmowanych zarówno z inspiracji ekonomicznej, jak i politycznej, ideę tzw. upadłości konsumenckiej, która w wielu innych państwach świata znalazła nor­ma­tyw-­ny wyraz już dawno temu. W sferze tej wykształciły się zresztą różne mo­de­le po­stę­po­wa­nia, związane zwłaszcza z różnym podejściem do sprawy likwi­dacji zobowiązań upadłego dłużnika. Uwzględnienie przedmiotowego criterium di­vi­sio­nis pozwala wyróżnić trzy zasadnicze modele omawianego rodzaju upa­dłości:

1) model zwany konserwatywnym (przyjęty w Czechach, Chile i Egipcie), charakteryzujący się całkowitym brakiem możliwości oddłużenia upa­dłe­go „konsumenta”, co związane jest z zapatrywaniem, że mechanizm upa­dło­ści powinien służyć wyłącznie interesom wierzycieli;

2) model zwany umiarkowanym, najliczniej reprezentowany (przyjęty m.in. przez wszystkie państwa skandynawskie3, Niemcy, Francję, Hiszpanię, Izrael, Indie, Pakistan, Japonię, Republikę Południowej Afryki i Kenię); w modelu tym oddłużenie następuje wyłącznie na wniosek same­go dłużnika i pod ściśle określonymi warunkami mającymi z reguły cha­rak­ter restryk­tywny, co powoduje, że liczba uwzględnionych wniosków o oddłużenie jest stosunkowo niska4;

3) model zwany liberalnym (przyjęty przede wszystkim przez państwa an­glo­języczne dawnego Imperium Brytyjskiego, a także przez Holandię, Rosję, Tajwan i Hong-Kong), w którym oddłużenie następuje często z urzędu i w szerokim zakresie, przy znacznej ochronie dochodów uzyskiwanych przez dłużnika po wszczęciu postępowania upadłościowego; ochronę tę w najszerszym zakresie zapewnia prawo amerykańskie, które jest pre­kurso­rem w skali światowej „upadłości konsumenckiej”, które jednak w 2005 r. zostało znacznie zaostrzone w celu wyeliminowania tzw. ła­twych bankructw.

W uzasadnieniu do projektu zmiany przepisów PrUpad-Napr5 zamieszczono m.in. stwierdzenia, że:

a) „instytucja upadłości konsumenckiej ma szerokie zastosowanie w pań­stwach członkowskich UE”, przy czym „przewidziane w tych krajach rozwiązania obejmują zarówno postępowania zmierzające do zawarcia ukła­du z wierzycielami, jak i polegające na likwidacji majątku dłużnika”6,

b) „prawo unijne nie reguluje krajowego prawa upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej” i „ze względu na brak har­mo­ni­zacyjnych przepisów wspólnotowych trudno jest wskazać na wyraź­ne tendencje zmierzające do ukształtowania tej instytucji w jeden możliwy sposób”7,

c) „cechą wspólną przyjętych rozwiązań jest sądowy tryb postępowania, chociaż we Francji i w Luksemburgu jest możliwe uzgodnienie warunków porozumienia z wierzycielami przed komisją administracyjną…; postępowanie sądowe jest wszczynane dopiero wtedy, gdy próby zawarcia układu z wierzycielami nie przyniosą oczekiwanych rezultatów lub jeżeli sytuacja dłużnika jest tak zła, że nie rokuje nadziei na takie porozumienie”8.

Stwierdzenie pod b) nie jest zupełnie ścisłe, ponieważ preambuła do rozpo­rządzenia Rady Unii Europejskiej nr 1346/2000 z 29.5.2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego9 stanowi wyraźnie pod pkt (9), że „ni­niej­sze rozporządzenie powinno znaleźć zastosowanie do wszystkich po­stę­po­wań upadłościowych, niezależnie od tego, czy dłużnik jest osobą fizyczną czy też osobą prawną, przedsiębiorcą czy osobą niewykonującą działalności go­spo­dar­czej”. W rzeczywistości zatem w zakresie „upadłości kon­su­men­ckiej” istnie­je częściowa harmonizacja prawa unijnego (wspólnotowego), choć istot­nie ma ona wąskie granice, obejmuje bowiem tylko zagadnienia zwią­zane z jury­sdykcją sądów różnych Państw Członkowskich Unii, usta­le­niem prawa właściwego dla danej upadłości o zasięgu międzynarodowym (pro­ble­ma­tyka kolizyjna) oraz oceną skutków ogłoszenia upadłości w jednym z Państw Członkowskich na terenie innych państw Unii (tu przede wszystkim problematyka wzajemnego uznawania orzeczeń o ogłoszeniu upadłości).

Dalsze rozszerzenie w prawie unijnym regulacji instytucji „upadłości konsumenckiej” nie jest przewidywane, zwłaszcza ze względu na znaczne różnice: a) poziomu dobrobytu w poszczególnych Państwach Członkowskich Unii; b) sposobów regulacji rynku kredytu konsumenckiego10; c) systemów zabezpieczenia spo­łecznego11. Rozszerzenie tej regulacji jest natomiast postulowane w piś­mien­ni­ctwie, w którym podnosi się w szczególności, że współcześnie osoby fi­zy­czne coraz częściej posiadają majątek w różnych państwach.

Zakres podmiotowy „upadłości konsumenckiej”

Zasady tworzenia dobrego prawa wymagają, aby dany akt prawny określał swój zakres podmiotowy i przedmiotowy12. Artykuł 4911 PrUpadNapr określa podmiotowy zakres upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, wykluczając z tego zakresu wszystkie osoby fizyczne objęte działaniem przepisów art. 5–9 PrUpadNapr. Uzasadnia to [...]