Abstrakt
Niniejszy artykuł prezentuje zmiany Prawa upadłościowego i naprawczego1 wprowadzone ustawą z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych2, regulujące postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. upadłość konsumencką). Ta nowa w polskim prawie instytucja została ukształtowana w oparciu o rozwiązania przyjęte i funkcjonujące już w innych państwach. W pierwszej części artykułu szczegółowo omówiono krąg podmiotów uprawnionych oraz zasady skutecznego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, warunki jej ogłoszenia i skutki dla upadłego dłużnika, wskazano także zasady ustalania wartości szacunkowej majątku masy dłużnika. W drugiej części (MoP Nr 11/2009) przedstawione zostaną zasady ustalenia planu i dokonywania spłaty wierzycieli, ograniczenia w sprawowaniu zarządu majątkiem przez upadłego oraz skutki prawne sytuacji mogących spowodować zmianę planu spłaty bądź trudności w jego wykonaniu.
Uwagi ogólne
Przepisy PrUpadNapr realizują, po okresie kilkuletnich działań, podejmowanych zarówno z inspiracji ekonomicznej, jak i politycznej, ideę tzw. upadłości konsumenckiej, która w wielu innych państwach świata znalazła normatyw-ny wyraz już dawno temu. W sferze tej wykształciły się zresztą różne modele postępowania, związane zwłaszcza z różnym podejściem do sprawy likwidacji zobowiązań upadłego dłużnika. Uwzględnienie przedmiotowego criterium divisionis pozwala wyróżnić trzy zasadnicze modele omawianego rodzaju upadłości:
1) model zwany konserwatywnym (przyjęty w Czechach, Chile i Egipcie), charakteryzujący się całkowitym brakiem możliwości oddłużenia upadłego „konsumenta”, co związane jest z zapatrywaniem, że mechanizm upadłości powinien służyć wyłącznie interesom wierzycieli;
2) model zwany umiarkowanym, najliczniej reprezentowany (przyjęty m.in. przez wszystkie państwa skandynawskie3, Niemcy, Francję, Hiszpanię, Izrael, Indie, Pakistan, Japonię, Republikę Południowej Afryki i Kenię); w modelu tym oddłużenie następuje wyłącznie na wniosek samego dłużnika i pod ściśle określonymi warunkami mającymi z reguły charakter restryktywny, co powoduje, że liczba uwzględnionych wniosków o oddłużenie jest stosunkowo niska4;
3) model zwany liberalnym (przyjęty przede wszystkim przez państwa anglojęzyczne dawnego Imperium Brytyjskiego, a także przez Holandię, Rosję, Tajwan i Hong-Kong), w którym oddłużenie następuje często z urzędu i w szerokim zakresie, przy znacznej ochronie dochodów uzyskiwanych przez dłużnika po wszczęciu postępowania upadłościowego; ochronę tę w najszerszym zakresie zapewnia prawo amerykańskie, które jest prekursorem w skali światowej „upadłości konsumenckiej”, które jednak w 2005 r. zostało znacznie zaostrzone w celu wyeliminowania tzw. łatwych bankructw.
W uzasadnieniu do projektu zmiany przepisów PrUpad-Napr5 zamieszczono m.in. stwierdzenia, że:
a) „instytucja upadłości konsumenckiej ma szerokie zastosowanie w państwach członkowskich UE”, przy czym „przewidziane w tych krajach rozwiązania obejmują zarówno postępowania zmierzające do zawarcia układu z wierzycielami, jak i polegające na likwidacji majątku dłużnika”6,
b) „prawo unijne nie reguluje krajowego prawa upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej” i „ze względu na brak harmonizacyjnych przepisów wspólnotowych trudno jest wskazać na wyraźne tendencje zmierzające do ukształtowania tej instytucji w jeden możliwy sposób”7,
c) „cechą wspólną przyjętych rozwiązań jest sądowy tryb postępowania, chociaż we Francji i w Luksemburgu jest możliwe uzgodnienie warunków porozumienia z wierzycielami przed komisją administracyjną…; postępowanie sądowe jest wszczynane dopiero wtedy, gdy próby zawarcia układu z wierzycielami nie przyniosą oczekiwanych rezultatów lub jeżeli sytuacja dłużnika jest tak zła, że nie rokuje nadziei na takie porozumienie”8.
Stwierdzenie pod b) nie jest zupełnie ścisłe, ponieważ preambuła do rozporządzenia Rady Unii Europejskiej nr 1346/2000 z 29.5.2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego9 stanowi wyraźnie pod pkt (9), że „niniejsze rozporządzenie powinno znaleźć zastosowanie do wszystkich postępowań upadłościowych, niezależnie od tego, czy dłużnik jest osobą fizyczną czy też osobą prawną, przedsiębiorcą czy osobą niewykonującą działalności gospodarczej”. W rzeczywistości zatem w zakresie „upadłości konsumenckiej” istnieje częściowa harmonizacja prawa unijnego (wspólnotowego), choć istotnie ma ona wąskie granice, obejmuje bowiem tylko zagadnienia związane z jurysdykcją sądów różnych Państw Członkowskich Unii, ustaleniem prawa właściwego dla danej upadłości o zasięgu międzynarodowym (problematyka kolizyjna) oraz oceną skutków ogłoszenia upadłości w jednym z Państw Członkowskich na terenie innych państw Unii (tu przede wszystkim problematyka wzajemnego uznawania orzeczeń o ogłoszeniu upadłości).
Dalsze rozszerzenie w prawie unijnym regulacji instytucji „upadłości konsumenckiej” nie jest przewidywane, zwłaszcza ze względu na znaczne różnice: a) poziomu dobrobytu w poszczególnych Państwach Członkowskich Unii; b) sposobów regulacji rynku kredytu konsumenckiego10; c) systemów zabezpieczenia społecznego11. Rozszerzenie tej regulacji jest natomiast postulowane w piśmiennictwie, w którym podnosi się w szczególności, że współcześnie osoby fizyczne coraz częściej posiadają majątek w różnych państwach.
Zakres podmiotowy „upadłości konsumenckiej”
Zasady tworzenia dobrego prawa wymagają, aby dany akt prawny określał swój zakres podmiotowy i przedmiotowy12. Artykuł 4911 PrUpadNapr określa podmiotowy zakres upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, wykluczając z tego zakresu wszystkie osoby fizyczne objęte działaniem przepisów art. 5–9 PrUpadNapr. Uzasadnia to [...]