Abstrakt
Jednym z zagadnień, które wzbudzają kontrowersje w praktyce jest problematyka roszczeń przysługujących właścicielom nieruchomości, na których wzniesione zostały urządzenia przesyłowe1. Nie trzeba nikogo przekonywać, że z reguły wzniesienie takich urządzeń wiąże się nie tylko ze stratami właścicieli nieruchomości, którzy nie mogą korzystać z gruntu zajętego przez urządzenia, ale również z naruszeniem dóbr osobistych właścicieli nieruchomości. Wprowadzenie do polskiego systemu prawa instytucji służebności przesyłu ma na celu uregulowanie stosunków pomiędzy właścicielem nieruchomości a przedsiębiorstwami przesyłowymi2. Celem artykułu jest przedstawienie roszczeń przysługujących właścicielowi nieruchomości wobec przedsiębiorstwa przesyłowego, w zależności od tego, czy przedsiębiorstwo przesyłowe wzniosło urządzenia legitymując się odpowiednim tytułem prawnym (umowa, decyzja administracyjna, orzeczenie sądu), czy też bez takiego tytułu. Pominięte zostały roszczenia, przysługujące właścicielom nieruchomości na podstawie ustaw szczególnych, jak np. w np. ustawie z 3.2.1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, która wprowadza odpowiednie świadczenia za wyłączenie gruntów z produkcji3.
Charakter prawny urządzeń przesyłowych
Ustawodawca nie wprowadza definicji urządzeń przesyłowych. Stwierdza jedynie w art. 49 § 1 KC, że: „Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej prądu oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa”, wprowadzając tym samym wyjątek od zasady superficies solo cedit (art. 191 KC)4. Urządzenia przesyłowe nie są przedmiotem własności osoby będącej właścicielem nieruchomości, przez którą przechodzą urządzenia przesyłowe5. Tak w orzecznictwie, jak i doktrynie panuje zgodność co do tego, że urządzenia „niewchodzące” w skład przedsiębiorstwa, jak np. rury służące do połączenia instalacji domowej z wodociągiem publicznym stanowią część składową nieruchomości, a tym samym należą do właściciela gruntu6.
W pierwszej kolejności należy określić charakter prawny władztwa przedsiębiorstwa nad nieruchomością. Należy przyjąć pogląd, że jest to posiadanie zależne z uwagi na brak elementu „animus”7. W orzecznictwie SN przed wprowadzeniem do KC instytucji służebności przesyłu dominował pogląd, zgodnie z którym władztwo przedsiębiorstwa energetycznego nad nieruchomością przez którą przebiegają linie energetyczne stanowi służebność gruntową. Dopuszczalność nabycia w drodze umowy oraz decyzji administracyjnej służebności gruntowej polegającej na obciążeniu nieruchomości sąsiedniej prawem przeprowadzenia linii energetycznych, wodociągowych, paliwowych i innych podobnych urządzeń przesyłowych, wynika z odpowiedniego zastosowania do takich służebności przepisów regulujących służebność drogi koniecznej. Orzecznictwo SN zgodnie przyjmowało, że do powyższej służebności gruntowej należy odpowiednio stosować art. 145 KC8. Podobne stanowisko zajmowano na gruncie dekretu z 11.10.1946 r. – prawo rzeczowe9, gdzie odpowiednikiem art. 145 KC był art. 3310. Powyższy pogląd aprobuje również doktryna11. Odpowiednikiem orzeczenia sądu, o którym mowa w art. 145 KC jest decyzja starosty, wydana na podstawie art. 124 ustawy z 21.12.1997 r. o gospodarce nieruchomościami12. Powyższa konstrukcja spotkała się jednak z krytyką niektórych przedstawicieli doktryny, którzy wskazywali, że ustanowienie służebności ma na celu zwiększenie użyteczności przedsiębiorstwa przesyłowego, a nie nieruchomości władnącej, a zatem brak jest spełnienia przesłanki powstania służebności gruntowej, o której mowa w art. 285 § 2 KC13.
De lege lata dzięki art. 3054 KC do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy regulujące służebności gruntowe, w tym także służebność drogi koniecznej.
Problem wynagrodzenia przy powstaniu służebności przesyłu
Przedsiębiorstwo przesyłowe korzystające z cudzych nieruchomości, przez które przebiegają linie przesyłowe może lub też nie legitymować się tytułem prawnym do korzystania z gruntu. De lege lata tytułem takim jest umowa służebności przesyłu (art. 3051 KC). Przed nowelizacją KC z 30.5.2008 r. orzecznictwo SN przyjmowało, że dopuszczalne jest zawarcie umowy służebności gruntowej, której przedmiotem byłoby korzystanie z cudzego gruntu przez przedsiębiorstwo przesyłowe.
| Możliwość taką dopuścił SN w uchwale z 17.1.2003 r.14: „Okoliczność, że nieruchomość władnąca wchodzi – jako jeden ze składników – w skład przedsiębiorstwa energetycznego sama przez się nie wyklucza możliwości zrealizowania przez strony w umowie o ustanowienie służebności gruntowej wiążącego celu, określonego w art. 285 § 2 KC”. Sąd Najwyższy uznał, że: „Nie można zatem zasadnie zaprzeczyć istnieniu związku fizycznego lub funkcjonalnego pomiędzy nieruchomością a słupami; ma on z natury charakter trwały. Różnorodność możliwych rozwiązań i sytuacji, co do fizycznego lub funkcjonalnego o charakterze trwałym powiązania poszczególnych składników przedsiębiorstwa energetycznego, nie pozwala ograniczyć funkcjonowania tego przedsiębiorstwa do jednej nieruchomości czy ześrodkowania jego działalności do zabudowanej nieruchomości”. W uzasadnieniu postanowienia z 8.9.2006 r.15, SN akceptując stanowisko wyrażone w powyższej uchwale podkreślił, że: „Okoliczność, że służebność gruntowa zwiększy użyteczność przedsiębiorstwa prowadzonego przez właściciela nieruchomości nie może automatycznie wykluczać istnienia nieruchomości władnącej. Powszechnie wiadomo, że w skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić także nieruchomości (por. art. 551 pkt 2 KC), a funkcjonowanie przedsiębiorstwa energetycznego bez takich nieruchomości jest trudne do wyobrażenia. Trafnie zatem wskazuje skarżący, że bez znaczenia pozostaje fakt, iż w skład przedsiębiorstwa wchodzi wiele nieruchomości. Ułatwienie funkcjonowania przedsiębiorstwa może, w okolicznościach konkretnej sprawy, stanowić jednocześnie zwiększenie użyteczności nieruchomości należącej do tego przedsiębiorstwa”16. |
Ustawodawca uregulował sytuacje, kiedy właściciel nieruchomości (art. 3052 § 1 KC) lub też przedsiębiorca (art. 3052 § 1 KC), odmawiają zawarcia umowy o ustanowienie służebności przesyłu, a jest ona konieczna dla właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 KC. W pierwszym przypadku przedsiębiorca może żądać ustanowienia służebności za odpowiednim wynagrodzeniem, a w drugim właściciel odpowiedniego wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu. Powstaje pytanie, w jakim trybie ta służebność przesyłu ma być ustanowiona?
Zgodnie z [...]