Abstrakt

W niniejszym artykule Autorka przedstawia kierunki ewolucji majątkowej ochrony dóbr osobistych na tle uregulowań Kodeksu zobowiązań i Kodeksu cywilnego. Analizuje także model roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny po zmianie treści art. 448 KC wskutek nowelizacji KC z 1996 r. Następnie omawia problematykę kumulacji roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny i roszczenia o zadośćuczynienie oraz przedstawia wnioski de lege lata i de lege ferenda.

Kierunki ewolucji majątkowej ochrony dóbr osobistych

Majątkowa ochrona dóbr osobistych podlega w prawie polskim wyraźnej ewolucji. Zmiany ustawodawcze polegają na poszerzeniu możliwości przyznania zadośćuczynienia na naruszenie wszystkich dóbr osobistych¹ oraz wyraźnym odstępowaniu od powiązania instytucji zadośćuczynienia wyłącznie z reżimem deliktowym². Widoczne są również zmiany w podejściu orzecznictwa do wynagradzania szkody niemajątkowej. Dotyczą one przede wszystkim wysokości przyznanych tytułem zadośćuczynienia sum pieniężnych, ale trzeba też wskazać na próby poszukiwania podstawy do przyznania zadośćuczynienia na gruncie Kodeksu cywilnego, gdy szkoda niemajątkowa została wyrządzona przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania³. Tendencje te należy uznać za słuszne, zmierzają one bowiem do zapewnienia poszkodowanemu szerszej ochrony prawnej jego interesów niemajątkowych. Wyraźna jest także dokonująca się ewolucja drugiego z roszczeń wskazanych w art. 448 KC, a mianowicie roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny.

Jest to środek ochrony dóbr osobistych nieznany innym ustawodawstwom⁴.

W pierwotnym tekście Kodeksu cywilnego regulacja zawarta w art. 448 KC, na podstawie której poszkodowany mógł żądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża w przypadku, gdy sprawca działając umyślnie, naruszył jakiekolwiek dobro osobiste, stanowiła uzupełnienie art. 445 KC. Środek z art. 448 KC, podobnie jak zadośćuczynienie pieniężne, miał służyć majątkowej ochronie dóbr osobistych, w tym również dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym. Zadośćuczynienie przyznawane poszkodowanemu oraz suma pieniężna płacona na rzecz PCK zostały ukształtowane jako odrębne instytucje prawne.

Pierwowzoru instytucji z art. 448 KC sprzed ZmKCU można w pewnym stopniu doszukiwać się w Kodeksie zobowiązań⁵. Zarówno w przepisie art. 165 KZ, jak i art. 166 KZ osoby uprawnione mogły żądać przyznania zadośćuczynienia na swoją rzecz lub na rzecz wskazanej instytucji. Niewątpliwie widoczne jest tu podobieństwo, jednak odmienności zachodzące między zadośćuczynieniem przyznawanym na rzecz wskazanej instytucji z Kodeksu zobowiązań a sumą pieniężną zasądzaną na rzecz PCK uregulowaną w art. 448 KC świadczą o tym, że oba środki ochrony dóbr osobistych nie mogą być postrzegane jako swoje odpowiedniki.

Istotne różnice dotyczą przede wszystkim przesłanek odpowiedzialności. Decydują one o odmiennym charakterze prawnym obu instytucji, wpływając na spełniane przez nie funkcje i możliwość kumulacji roszczeń. Poszkodowany mógł dochodzić roszczenia z art. 448 KC, gdy sprawcy można było przypisać winę umyślną, zaś warunkiem odpowiedzialności z art. 165 KZ była zasada ryzyka, słuszności lub winy, bez ograniczenia do winy umyślnej. Także ścisłe wskazanie przez ustawodawcę w Kodeksie cywilnym jedynego beneficjenta, na rzecz, którego mogła zostać zasądzona suma pieniężna (PCK) stanowiło różnicę w porównaniu do ujęcia w Kodeksie zobowiązań, gdzie ustawodawca nie określał konkretnego podmiotu.

Dokonując analizy pierwotnego tekstu przepisu art. 448 KC można wnioskować, że przede wszystkim instytucja ta miała charakter represyjny⁶. Głównymi argumentami za tym przemawiającymi była wina umyślna jako przesłanka odpowiedzialności oraz to, że zasądzona kwota przypadała podmiotowi niebędącemu poszkodowanym. W doktrynie z okresu sprzed ZmKCU stanowisko to nie było jednak reprezentowane jednolicie⁷. Wątpliwości również wyłaniały się w orzecznictwie⁸. Roszczeniu z Kodeksu zobowiązań można przypisać funkcję kompensacyjną, świadczy o tym przede wszystkim ukształtowany przez ustawodawcę, a przysługujący poszkodowanemu wybór roszczeń przy spełnieniu tożsamych przesłanek oraz wysokość zasądzanej sumy pieniężnej odpowiadającej rozmiarowi doznanej krzywdy.

Przed nowelizacją Kodeksu cywilnego sporne było zagadnienie kumulacji roszczeń o zadośćuczynienie oraz o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK. W przypadku umyślnego naruszenia dóbr osobistych wskazanych w art. 445 KC, zakresy obu przepisów (art. 445 i 448 KC) mogły na siebie zachodzić. Początkowo w doktrynie wykluczano kumulację roszczeń⁹, potem jednak w oparciu o wykładnię systematyczną oraz językową, a także ze względu na funkcję zaczęto opowiadać się za dopuszczeniem kumulacji roszczenia o zadośćuczynienie z art. 445 KC i roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK¹⁰. Wskazywano, że w przypadku roszczenia z art. 448 KC istotne jest przekonanie poszkodowanego, że umyślne zachowanie sprawcy zostało negatywnie ocenione przez porządek prawny poprzez zasądzenie sumy na cel społeczny, natomiast przyznane na podst. art. 445 KC zadośćuczynienie dawało możliwość zaspokajania różnych potrzeb¹¹.

Zaznaczyć trzeba, że w Kodeksie zobowiązań kumulacja świadczeń była dopuszczalna, ale łączna wysokość przyznanej sumy pieniężnej uzależniona była od rozmiaru doznanej krzywdy¹⁶. Istnieje zatem wyraźna różnica między ujęciem kumulacji z obu polskich kodeksów. W Kodeksie zobowiązań przyznana łączna suma, mimo dopuszczalności kumulacji, musiała pozostawać adekwatna do rozmiaru krzywdy, co również podkreślało kompensacyjny charakter świadczenia, zaś w Kodeksie cywilnym o wysokości zasądzonej kwoty nie decydowała wyłącznie wyrządzona szkoda. Roszczenie miało na celu ukaranie sprawcy, jego nagannego zachowania.

Uznanie i akceptacja represyjnego charakteru roszczenia z art. 448 KC miało także odzwierciedlenie w kryteriach, jakie były brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK. W literaturze wskazywano, że należy uwzględniać obok rozmiaru doznanej przez poszkodowanego krzywdy, także osobowość sprawcy, pobudki działania, zachowanie się po dokonanym naruszeniu, ale przede wszystkim trzeba było mieć na względzie jego sytuację majątkową. Również wcześniej orzeczone sankcje karne czy administracyjne za dokonane naruszenie powinny mieć znaczenie¹⁷.

Te wyraźnie rysujące się odmienności co do charakteru prawnego roszczeń powodują, że nie można utożsamiać obu instytucji. W doktrynie zauważono, że instytucja z art. 448 KC jest rozwiązaniem nowym i oryginalnym, podkreślano, że poprzez jej wprowadzenie zostały znacznie wzbogacone środki ochrony dóbr osobistych¹⁸. Istotnie, ze względu na restrykcyjne podejście ustawodawcy w kwestii przyznania zadośćuczynienia pieniężnego na rzecz poszkodowanego, gdzie katalog dóbr osobistych podlegających ochronie majątkowej, w porównaniu do Kodeksu zobowiązań, uległ zmniejszeniu, a także w sytuacji, gdy niemajątkowe środki ochrony w wielu wypadkach nie były wystarczające, wprowadzone roszczenie o zasądzenie odpowiedniej sumy na rzecz PCK zaznaczyło się wyraźnie w systemie ochrony dóbr osobistych. Należy jednakże zauważyć, że sama konstrukcja prawna roszczenia wywoływała szereg wątpliwości. Dotyczyły one głównie jego funkcji oraz możliwości kumulatywnego dochodzenia obok zadośćuczynienia pieniężnego z art. 445 KC. Obie kwestie są problematyczne i budzą spory także obecnie, wpływa to na zakres ochrony udzielanej poszkodowanemu.

Model roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny po zmianie treści art. 448 KC

Zmiana treści art. 448 KC spowodowała nie tylko rozszerzenie podstaw przyznania zadośćuczynienia, ale także wpłynęła na [...]