Dobra wiara jako wyrażenie języka prawnego

Abstrakt

Poniższy artykuł poświęcony jest występującemu już od starożytności pojęciu dobrej wiary. Autorka dokonała szczegółowej analizy znaczenia pojęcia bona fides, jej funkcji, ochrony, domniemania z nią związanego, a także jej charakteru prawnego jako wyrażenia języka prawnego.

Geneza instytucji dobrej wiary

1. Znaczenie pojęcia bona fides

Wyrażeniem „dobra wiara” posługiwali się już starożytni prawnicy rzymscy. Od tamtych czasów pojęciu prawnemu bona fides przypisywano, i w zasadzie przypisuje się do dziś, dwa znaczenia. Po pierwsze, bona fides pojmowano jako reguły postępowania, niemieszczące się w ramach ius civile, według których toczył się obrót handlowy między Rzymianami a peregrynami. Cudzoziemcy wyjęci byli spod działania ścisłego ius civile¹, jednak ze względów pragmatycznych kontraktom handlowym zawieranym przez nich z obywatelami Imperium nadawano sankcję prawną, a sprawy sporne z tych kontraktów rozpatrywały, według reguł bona fides, specjalne sądy rekuperatorskie.

Potrzeba zagwarantowania ochrony prawnej dla cudzoziemców, podyktowana zresztą interesem handlowym samego Rzymu, była impulsem do utworzenia specjalnego urzędu – pretora dla peregrynów (pretor peregrinus). Jego orzecznicza i prawodawcza działalność dały początek nowemu systemowi prawa rzymskiego, ius gentium. Prawo to było elastyczne, pozbawione formalizmu, stanowiło młodszą warstwę prawa rzymskiego, wykształconą poprzez odchodzenie od rygoryzmu dawnego ius civile i uwzględnianie przy ocenie skuteczności czynności prawnych takich czynników jak słuszność (aequitas) i dobra wiara (bona fides)². Podstawę mocy obowiązującej ius gentium stanowiła zatem, swoiście rozumiana, bona fides – wiążący wszystkich obowiązek dotrzymywania słowa³; dobra wiara, tłumaczona także jako wzajemne zaufanie (fides) stron, a także jako zasady słuszności i sprawiedliwości (aequitas)⁴. Dobra wiara w tym znaczeniu to zatem zasady, normy postępowania, którymi kierować powinni się w Imperium Romanum obywatele i cudzoziemcy. Ich stosunki handlowe rozsądzano w świetle „wymagań dobrej wiary”. Oznaczało to zwłaszcza przestrzeganie zasad uczciwego obrotu. Wynikający z bona fides obowiązek dotrzymywania słowa stał się w późniejszym czasie podstawą zaskarżalności – przez actiones bonae fidei – zobowiązań wynikających z kontraktów konsensualnych. Wprowadzana przez pretora klauzula słusznościowa upoważniająca sędziego do zasądzania na tyle, ile się należy według dobrej wiary (oportet ex fide bona), dotyczyła skarg z tytułu przechowania (depositum), zlecenia (mandatum), spółki (societas), sprzedaży (emptio-venditio), najmu (locatio-conductio)⁵.

Praktyczne podejście prawników rzymskich do analizowanych problemów powodowało, że odwoływanie się do dobrej wiary miało miejsce w związku z rozwiązywaniem konkretnego problemu prawnego, nie zaś syntetyzowaniem ich w ogólne pojęcia. Najdawniejsze odniesienia do dobrej wiary, jak podaje W. Dajczak⁶, miały na celu, po pierwsze – ocenę postępowania podmiotu zaciągającego zobowiązanie i, co się z tym wiąże, ewentualne przesądzenie o jego obowiązku naprawienia szkody.

Przykładowo uznawano, że wymogiem bona fides jest, aby sprzedawca wskazał kupującemu każdą znaną sobie wadę rzeczy zbywanej. Jako contra fidem określano postępowanie lekarza, który poprzez zastosowane lekarstwo wywołał niebezpieczeństwo dla oczu pacjenta i w tym stanie przymusił go do zawarcia kontraktu sprzedaży. Jako zgodne z kolei z bona fides uznawano zachowanie depozytariusza, który zwraca przedmiot umowy przechowania niewolnikowi deponenta, gdy nie podejrzewa, że ten działa wbrew woli swego właściciela.

Tak ujmowana dobra wiara spełniała zatem funkcję czynnika oceny zgodności postępowania kontrahenta z wymaganym przez prawo standardem. W tym sensie bona fides służyła, jako klauzula słusznościowa, aksjologicznemu porządkowaniu prawa w zakresie kontraktów. Kierunki tego porządkowania musiały być zgodne z, wyobrażanymi przez jurystów rzymskich za wskazaniami filozofii greckiej, celami prawa. Te ostatnie najtrafniej wyłuszczył Ulpian, nazywając je nakazami prawa (praecepta iuris) – żyć uczciwie (honeste vivere), nie wyrządzać szkody innemu (alterum non laedere), oddać każdemu to, co mu się należy (suum cuique tribuere)⁷. Jak się konkluduje, podstawą konkretyzowania bona fides przy rozstrzyganiu konkretnych przypadków było przekonanie rzymskich prawników o istnieniu jasnych zasad, wartości, których urzeczywistnianiu prawo powinno służyć⁸.

Po drugie, istotnym obszarem praktycznego zastosowania bona fides była ocena mocy wiążącej kontraktów. W tym sensie dobra wiara pozwalała korygować ustaloną przez kontrahentów treść czynności.

Przykładowo stwierdzano, poprzez odwołanie się do dobrej wiary, że zawarta na czas oznaczony umowa dzierżawy przestaje wiązać strony przed upływem ustalonego terminu, z chwilą gdy odpadł cel, w jakim strony ją zawarły.

Po trzecie, funkcją rzymskiej bona fides było uzupełnianie treści czynności prawnej.

Jej działanie zilustrować można wypowiedzią Ulpiana, według którego mandatariusz, który użył pieniędzy mandanta dla udzielenia pożyczki osobie trzeciej, jest obowiązany przekazać mandantowi odsetki, jakie uzyskał z tytułu tej pożyczki. Gdy natomiast użył tych pieniędzy we własnym interesie, powinien zapłacić odsetki w wysokości pobieranej w danym regionie⁹.

Pretorskie ius gentium, w dużej mierze oparte na przesłankach słusznościowych, stało się, jak podnosi A. Stelmachowski, zaczynem dynamicznego rozwoju prawa¹⁰.

Bona fides pojmowano także, zwłaszcza w obszarze prawa rzeczowego, jako czynnik subiektywny. Chodziło o możliwość przypisania komuś przekonania, że ów działał zgodnie z prawem.

Przykładowo posiadaczem w dobrej wierze mógł mienić się ten, kto uważał, że jego faktyczne władztwo odpowiadało prawu (chodziło głównie o własność), które sobie przypisywał¹¹. Dobra wiara w tym ujęciu stanowiła od czasów prawa rzymskiego przesłankę potrzebną do zasiedzenia rzeczy (usucapio). W tym wypadku bona fides oznaczała przekonanie, że władający rzeczą jest właścicielem. Stan psychologicznego poczucia własności musiał istnieć przy rozpoczęciu zasiedzenia¹².

2. Wpływ rzymskiej bona fides na prawo europejskie

Podsumowując, dobra wiara w znaczeniu, jakie nadali temu pojęciu starożytni, była pewną miarą etyczną, miarą postępowania w określonych stosunkach prawnych. Kryteria, na jakich polegali sędziowie i pretor, odwołujący się do dobrej wiary, to przede wszystkim uczciwość i rzetelność. Wprowadzenie do sfery prawa – poprzez bona fides – miary uczciwości uznaje się za jedno z większych osiągnięć prawa rzymskiego¹³, a nasycenie systemu ius gentium pierwiastkiem aksjologicznym stanowiło o jego historycznej wiekopomności¹⁴. Spuścizna starożytności, częste przeciwstawianie regułom stricti iuris pojęcia aequitas – gdzie dla celów rozstrzygania konkretnych przypadków, słuszność była pojmowana jako czynnik łagodzący surowość i sztywność prawa stanowionego – wpłynęły silnie na myśl prawniczą średniowiecza. Przykładowo Grocjusz, powołując się na Cycerona, wywodził słuszność, tak jak wszelkie inne prawo, z absolutnego prawa natury, podkreślając również wielką rolę ius gentium¹⁵.

Tak jak w starożytnym Rzymie, nasycony pierwiastkiem słuszności system ius gentium, był suplementarny wobec ścisłego ius civile, podobnie w Anglii wykształcił się – obok względnie sformalizowanego common law – system equity law¹⁶. Potrzebie uelastycznienia powszechnego common law wyszło naprzód orzecznictwo Sądu Kanclerskiego. Sąd ten, rozpoznając petycje kierowane do króla, nie będąc związany regułami common law, rozstrzygał sprawy kierując się względami słuszności (equity)¹⁷. System equity łagodził zatem – podobnie jak ius gentium – formalizm common law, zapewniając ochronę świeżo wykształcającym się instytucjom gospodarczym¹⁸.

Rzymska bona fides wywarła silny wpływ na rozumienie dobrej wiary w ustawodawstwach cywilnych Europy kontynentalnej. Zwłaszcza jeśli chodzi o kwalifikację tego stanu psychicznego u posiadacza, KC austriacki, francuski i niemiecki odwołują się do jego przekonania „o prawowitości swego posiadania – iustus titulus”¹⁹.

Tak w zarysie przedstawiają się historyczno-prawne filiacje dobrej wiary, zarówno jeśli chodzi o rozumienie treści tego pojęcia, jak i jego znaczenie jako instytucji prawnej.

Funkcje dobrej wiary

Na podstawie analizy dogmatycznej i celowościowej przepisów prawnych zawierających w swej treści zwrot „dobra wiara”, jak i praktyki stosowania prawa, kształtującej się w oparciu o nie, wyróżnić można [...]