Abstrakt

Autorka przedstawia ważny z uwagi na społeczną i gospodarczą doniosłość problem zabezpieczenia osób pozostałych po śmierci poszkodowanego – stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia osobom bliskim. Obecny stan prawny (po zmianach Kodeksu cywilnego obowiązujących od 3.8.2008 r.) pozwala na kompensację poniesionej szkody majątkowej oraz niemajątkowej członkom najbliższej rodziny zmarłego, co stanowi istotne novum. Wyrównanie szkody majątkowej jest możliwe za pomocą instytucji stosownego odszkodowania (art. 446 § 3 KC), natomiast kompensacja szkody niemajątkowej, tj. krzywdy jest możliwa na podstawie instytucji zadośćuczynienia (art. 446 § 4 KC). W artykule omówiono przesłanki uprawniające do uwzględnienia roszczeń najbliższych członków rodziny zmarłego oraz wyznaczające ramy uzyskania przez nich stosownych świadczeń.

Odpowiedzialność cywilna – wprowadzenie

Odpowiedzialność cywilna to podstawowa instytucja, na której opiera się system prawa cywilnego. Wobec braku jednoznacznej definicji tego pojęcia w najszerszym ujęciu przyjmuje się, że odpowiedzialność cywilna to sytuacja prawna, w której powstaje zobowiązanie podmiotu do świadczenia odszkodowania za szkodę wyrządzoną poprzez naruszenie norm cywilnoprawnych regulujących stosunki umowne i pozaumowne. Zatem OC to odpowiedzialność majątkowa sprawcy wobec osoby poszkodowanej za wyrządzoną szkodę i celem jej jest kompensacja owej szkody. Największe znaczenie ma odpowiedzialność odszkodowawcza rozumiana jako prawny obowiązek naprawienia szkody, co wynika m.in. z faktu, że świadczenie in natura (przywrócenie do stanu sprzed szkody) w przypadku naprawienia szkody pociąga za sobą szereg trudności.

Niezależnie od typu odpowiedzialności, czy to sprawczej (tj. indywidualnej, gdzie sprawca odpowiada osobiście za własne czyny), czy gwarancyjnej (tj. odpowiedzialność ubezpieczeniowa), niezbędnym warunkiem do jej powstania jest łączne spełnienie przesłanek:

1) powstanie szkody rozumianej jako uszczerbek majątkowy lub niemajątkowy, jakiego doznaje poszkodowany we wszelkiego rodzaju dobrach chronionych przez prawo;

2) fakt powodujący uszczerbek, tj. ludzkie działanie, niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania lub inne zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy;

3) związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zdarzeniem, z którym prawo łączy obowiązek odszkodowawczy; prawo polskie przyjmuje tzw. adekwatny związek przyczynowy uregulowany w art. 361 § 1 KC.

Oprócz wymienionych stałych przesłanek KC przewiduje dodatkowo przesłanki zmienne, które przesądzają o rodzaju odpowiedzialności. Do przesłanek tych zalicza się winę, ryzyko i zasady współżycia społecznego.

Odpowiedzialność na zasadzie winy zwana jest również odpowiedzialnością na zasadach ogólnych i jest najczęściej spotykaną formą w stosunkach zobowiązaniowych. Podstawowa norma prawna w tym zakresie zawarta została w art. 415 KC, który stanowi, że kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę zobowiązany jest do jej naprawienia. Określając winę na gruncie prawa cywilnego bierze się pod uwagę nie tylko zachowanie sprawcy i jego psychiczne nastawienie, ale także sprzeczność jego działania lub zaniechania z obowiązującymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego. Uwarunkowaniem przypisania winy sprawcy jest poczytalność. W przypadku odpowiedzialności na zasadzie winy to poszkodowany, a nie sprawca szkody, musi udowodnić zaistnienie wszystkich przesłanek odpowiedzialności sprawcy szkody. Zasada ta wyrażona jest w art. 6 KC, który stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.

Artykuł 415 KC jest podstawą wyjściową dla art. 444 i 445 KC i n., które precyzują, jakie roszczenia przysługują osobom poszkodowanym żyjącym. Panuje bowiem w doktrynie spójny pogląd co do tego, że uprawnienia poszkodowanych wskutek śmierci osoby bliskiej nie wynikają jednoznacznie z zasad ogólnych rządzących odpowiedzialnością cywilną. Uprawnienia te w prawie polskim wynikają z przepisów szczególnych, przede wszystkim z art. 446 KC. Przepis ten reguluje wyłącznie zakres odszkodowania należnego w razie śmierci osoby bliskiej. Należy zdecydowanie podkreślić, że przepis ten nie stanowi samodziel­nej podstawy odpowiedzialności. Osoba uprawniona, żeby wystąpić z roszczeniem przeciw zobowiązanemu do naprawienia szkody, musi udowodnić zajście i powstanie przesłanek odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Zatem podstawą jest także art. 415 KC, którego formuła jest tak elastyczna, że pozwala na przyjęcie rozwiązań zgodnie z zapatrywaniami panującymi w społeczeństwie¹. Oczywiście nie jest wykluczona odpowiedzialność na zasadzie ryzyka czy też na podstawie o zasady współżycia społecznego. Dlatego norma art. 446 KC jest normą ogólną, abstrakcyjną, nieuzależnioną od zasady winy czy ryzyka. Jest rzeczą obojętną, jaka jest podstawa odpowiedzialności, nie ma bowiem żadnego ograniczenia w tym zakresie. Jednak praktyka i judykatura łączy przepis art. 446 KC z zasadą winy jako najczęściej występującą formą odpowiedzialności cywilnej. Także podstawa prawna nie wpływa na wysokość odszkodowania należnego członkom rodziny zmarłego.

Reasumując art. 446 KC jest pomyślany jako wyjątek od ogólnej zasady, że tylko osobom bezpośrednio poszkodowanym należy się odszkodowanie sensu largo. W przypadku osób pośrednio poszkodowanych posiadających uprawnienia z art. 446 KC zakres roszczeń jest wyraźnie przewidziany ustawą. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że [...]