Abstrakt
Artykuł przedstawia przesłanki stosowania instytucji skargi pauliańskiej w odniesieniu do ochrony interesów wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika powstałej wskutek dokonania przez niego czynności prawnej ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Autorzy omawiają przesłanki możliwości żądania ochrony prawnej przez wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, z uwzględnieniem problemów praktycznych.
Uwagi wstępne
Actio pauliana jest powództwem, które pozwala wierzycielowi żądać uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli. Wyjątkowość tej instytucji wynika z tego, że wierzyciel kieruje żądanie (o wskazanej powyżej treści) nie do dłużnika, lecz do osoby trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Należy zauważyć, że zarówno geneza, jak i konstrukcja skargi pauliańskiej wskazuje na jej wyjątkowy charakter w procesie o ochronę interesów wierzyciela. Pomimo niewątpliwych zalet tej instytucji, jej praktyczne wykorzystanie w walce o uznanie przez sąd czynności prawnej dłużnika dokonanej z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli za bezskuteczną, nie jest proste. Taka sytuacja wynika przede wszystkim ze złożoności samej konstrukcji roszczenia z art. 527 KC oraz istnienia niekorzystnego z punktu widzenia wierzyciela obowiązku udowodnienia, że dłużnik dokonując czynności prawnej działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (wierzytelność istniejąca) lub w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli (wierzytelność przyszła: art. 530 KC), a osoba trzecia o tym wiedziała, lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Wierzyciel jest zwolniony od dowodzenia istnienia przesłanki złej wiary osoby trzeciej w sytuacji, gdy osoba ta w wyniku zaskarżonej czynności dłużnika uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie (art. 528 KC). Wystąpienie wskazanej sytuacji wyłącza tym samym potrzebę wykazywania przez wierzyciela w postępowaniu sądowym istnienia wiedzy osoby trzeciej o działaniu dłużnika ze świadomością (w zamiarze) pokrzywdzenia wierzycieli. Ustawodawca bowiem przyznał wierzycielowi w powyższej sytuacji prawo do wniesienia skargi paulińskiej, chociażby osoba trzecia (obdarowana) nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła dowiedzieć się, że dłużnik działał ze świadomością lub w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli. Zatem wierzyciel żądający uznania za bezskuteczną umowy darowizny nieruchomości dokonanej przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej jest zwolniony od wykazywania istnienia po stronie tej osoby świadomości, że dłużnik swoim działaniem krzywdzi wierzycieli.
Pomimo bezspornych zalet instytucji skargi pauliańskiej i możliwości jej szerokiego zastosowania w odniesieniu do ochrony wierzytelności przyszłych i istniejących, praktyczne trudności pojawiają się przy ustalaniu jej przesłanek. Bowiem to dopiero właściwy wybór i zastosowanie jej przesłanek do stanu faktycznego sprawy decydują o skuteczności walki wierzyciela o ochronę swoich interesów.
Istota skargi pauliańskiej
Dopuszczalność wystąpienia ze skargą pauliańską (art. 527 KC) została uzależniona od wykazania przez wierzyciela zaistnienia przesłanek, które potwierdzą działanie dłużnika krzywdzące wierzycieli.
Istotą skargi pauliańskiej jest żądanie przez wierzyciela uznania za bezskuteczną wobec niego czynności prawnej dokonanej przez dłużnika, wskutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. Powództwo skierowane jest do osoby, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika krzywdzącej wierzycieli. Tym samym pozwanym w procesie nie jest dłużnik, lecz osoba trzecia, na rzecz której dokonał on czynności prawnej.
Należy zauważyć, że dłużnik odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem (odpowiedzialność osobista), a każda dokonana przed niego czynność prawna, której celem jest utrudnienie lub uniemożliwienie zaspokojenia wierzyciela, może stać się przedmiotem skargi pauliańskiej. Zatem nie każda czynność prawna dłużnika może stanowić przedmiot skargi paulińskiej, lecz wyłącznie taka, która została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli. Istotą skargi pauliańskiej jest ochrona interesów wierzyciela przed takimi czynnościami dłużnika, których skutkiem jest powstanie niewypłacalności dłużnika1. Źródłem powstania niewypłacalności po stronie dłużnika jest dokonana przez niego czynność prawna (odpłatna lub nieodpłatna), jeżeli jej skutkiem jest pokrzywdzenie wierzyciela. Skarga pauliańska ma służyć ochronie interesów wierzyciela w sytuacji, gdy czynność dłużnika uniemożliwiła zrealizowanie przysługującej mu wobec dłużnika wierzytelności.
Przesłanki skargi pauliańskiej
Sprawą mającą kluczowe znaczenie przy badaniu zakresu ochrony wierzyciela występującego ze skargą pauliańską jest ustalenie jej przesłanek, zarówno podmiotowych (odnoszących się do zachowania dłużnika), jak i przedmiotowych (dotyczących charakteru wierzytelności). Należy jednak zauważyć, że właściwe sprecyzowanie przez sąd, czy skarga pauliańska dotyczy ochrony wierzytelności przyszłej, czy też istniejącej, determinuje kształt jej przesłanek podmiotowych.
Ustawodawca w art. 527 § 1 KC wskazał expressis verbis warunki, które pozwalają wierzycielowi pokrzywdzonemu wskutek czynności prawnej dłużnika wystąpić ze skargą pauliańską. Należą do nich:
- istnienie po stronie dłużnika świadomości pokrzywdzenia wierzycieli, oraz
- wiedza osoby trzeciej o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Wskazane przesłanki nie mają charakteru bezwzględnego, gdyż ustawodawca zastosował określone domniemania działające na korzyść wierzyciela żądającego ochrony występującego ze skargą pauliańską. Domniemania znajdą zastosowanie w odniesieniu do stron czynności (jeśli istnieje pomiędzy nimi związek – art. 527 § 3 KC), jak i do samej czynności (jeśli ma ona charakter nieodpłatny – art. 528 KC). Z punktu widzenia omawianego zagadnienia ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika powstałej wskutek dokonania czynności prawnej nieodpłatnej (darowizny nieruchomości), niezbędne staje się ograniczenie omówienia przesłanek dopuszczalności skargi pauliańskiej tylko do rozważanego zagadnienia.
Przesłanki dopuszczalności wystąpienia przez wierzyciela ze skargą pauliańską w odniesieniu do dokonanej przez dłużnika darowizny nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego
Jak już zasygnalizowano powyżej przesłanki dopuszczalności skargi pauliańskiej ulegają zawężeniu w sytuacji, gdy dotyczy ona dokonania przez dłużnika nieodpłatnej czynności prawnej. W tym przedmiocie sytuacja procesowa wierzyciela jest szczególnie korzystna, gdyż dla skuteczności powództwa jest on zobowiązany wykazać jedynie istnienie po stronie dłużnika świadomości działania z pokrzywdzeniem wierzycieli w chwili dokonywania zaskarżonej czynności prawnej (umowy darowizny nieruchomości). Należy jednak pamiętać o tym, że wskazana przesłanka „działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli” ulega zaostrzeniu, gdy przedmiotem skargi pauliańskiej jest wierzytelność przyszła.
1. Działanie dłużnika w zamiarze pokrzywdzenia wierzycieli a działanie ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
Czynność prawna dokonana przez dłużnika musi [...]