Abstrakt
W pierwszej części artykułu przedstawiono ustawowe uwarunkowania i ograniczenia powołania do dziedziczenia małżonka spadkodawcy, w drugiej – możliwe konsekwencje związane z ustaleniem winy małżonka w rozkładzie pożycia. Aktualność problematyki podkreśla fakt, że wobec zagadnień przedstawionych w artykule zgłaszane są postulaty zmian legislacyjnych.
Sytuacja małżonka spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowego de lege lata i de lege ferenda
Pozostawanie ze spadkodawcą w związku małżeńskim na dzień otwarcia spadku przesądza o ustawowym tytule powołania do dziedziczenia. Ze względu jednak na to, że legitymowanie się przez pozostałego przy życiu1 małżonka spadkodawcy określonym przepisami (art. 926 § 1 KC) tytułem powołania nie jest jedyną przesłanką nabycia spadku, fakt ten nie przesądza jeszcze kwestii dziedziczenia. Nabycie spadku zależy jednocześnie od braku po stronie potencjalnego spadkobiercy określonych przepisami KC przesłanek negatywnych; skuteczność powołania do dziedziczenia oceniania jest bowiem z punktu widzenia zaistnienia zdarzeń cywilnoprawnych, z którymi ustawa wiąże skutek w postaci wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia2.
Z uwagi na to, że pozostawanie ze spadkodawcą w związku małżeńskim na dzień otwarcia spadku rozstrzyga o ustawowym tytule powołania do dziedziczenia3, tytułu takiego nie mają względem siebie byli małżonkowie, tzn. tacy, w stosunku do których istnieje na dzień otwarcia spadku prawomocny wyrok rozwiązujący ich małżeństwo przez rozwód4. Śmierć małżonka w toku postępowania rozwodowego lub separacyjnego (o czym niżej) nie ma wpływu na porządek dziedziczenia, bowiem postępowanie takie podlega umorzeniu (art. 446 KPC)5. Postanowienie o umorzeniu postępowania wydaje albo sąd I instancji (gdy wyrok został już wydany, ale nie została wniesiona apelacja bądź akta sprawy znajdują się w posiadaniu tego sądu), albo (w sytuacji przekazania akt wraz z apelacją do sądu II instancji) sąd odwoławczy6.
Z sytuacją małżonka rozwiedzionego w dziedziczeniu ustawowym została zrównana sytuacja małżonka pozostającego ze spadkodawcą w separacji (art. 9351 KC7).
| Przedstawiciele doktryny nie byli zgodni co do celowości wprowadzenia wyżej powołanego unormowania. Podnoszono, że skutek w postaci wyłączenia małżonka separowanego od dziedziczenia po drugim małżonku nie powinien budzić wątpliwości z uwagi na brzmienie przepisu art. 614 § 1 KRO, zgodnie z którym orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. Przepis art. 9351 KC jest zatem zbędny8. Przeciwnicy tego stanowiska, wśród argumentów mających potwierdzać trafność zabiegu ustawodawcy, wskazywali na brak w Kodeksie cywilnym „konkretnego przepisu pozbawiającego małżonka rozwiedzionego prawa do dziedziczenia po eksmałżonku, który można by zastosować (poprzez art. 614 § 1 KRO) do małżonka w separacji”9. O sytuacji małżonka rozwiedzionego („byłego” małżonka) przesądza brak przesłanki w postaci ustawowego tytułu powołania do dziedziczenia, co jest skutkiem rozwiązania małżeństwa przez rozwód i ustania małżeństwa. Natomiast separacja nie powoduje ustania małżeństwa, co byłoby (gdyby nie przepis art. 9351 KC) równoznacznie z zachowaniem przez małżonków względem siebie statusu spadkobierców ustawowych10. |
Nie dziedziczą również po sobie (ze względu na brak ustawowego tytułu powołania do dziedziczenia) osoby, w stosunku do których wydane zostało orzeczenie unieważniające małżeństwo lub stwierdzające nieistnienie11 małżeństwa. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 18 zd. 1 KRO, nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu (czyli w szczególności po śmierci małżonka/małżonków). Wyjątki od powyższej zasady (art. 18 zd. 2 KRO) dotyczą jedynie małżeństw zawartych pomimo przeszkody pokrewieństwa między małżonkami oraz przeszkody bigamii. Takie małżeństwa podlegają bezwzględnie unieważnieniu, mimo ich ustania12. Natomiast w przypadku śmierci małżonka w toku postępowania o unieważnienie małżeństwa, niezależnie od przyczyny unieważnienia, postępowanie zawiesza się (art. 450 § 1 KPC). Jeżeli zmarł małżonek, który wytoczył powództwo, jego zstępni mogą w ciągu sześciu miesięcy od wydania postanowienia o zawieszeniu zgłosić wniosek o podjęcie postępowania13; bezskuteczny upływ powyższego terminu skutkuje umorzeniem postępowania (art. 450 § 2 KPC), w konsekwencji, „zachowaniem” przez małżonka pozostałego przy życiu ustawowego tytułu powołania do dziedziczenia. W razie śmierci pozwanego małżonka, a jeżeli pozwanymi byli oboje małżonkowie, w razie śmierci jednego z nich, postępowanie podejmuje się po ustanowieniu przez sąd orzekający na posiedzeniu niejawnym kuratora, który wstępuje na miejsce zmarłego małżonka (art. 450 § 3 KPC)14.
W przypadku unieważnienia małżeństwa po śmierci jednego z małżonków, małżonek pozostały przy życiu „traci z mocą wsteczną prawo do dziedziczenia ex lege (...) po współmałżonku zmarłym przed unicestwieniem związku małżeńskiego”15.
Ograniczeń takich nie ma natomiast [...]