Monitor Prawniczy

nr 20/2008

Jeszcze w sprawie statusu prawnego urządzeń przesyłowych

Gerard Bieniek
Autor jest sędzią Sądu Najwyższego
Abstrakt

W „Monitorze Prawniczym” Nr 14/2008 opublikowano artykuł dr Anny Stępień-Sporek dotyczący statusu prawnego urządzeń wskazanych w art. 49 KC, w którym dokonano analizy prawnej art. 49 KC w brzmieniu nadanym ustawą z 30.5.2008 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw1. Autorka zgłasza przy tym pewne wątpliwości i zastrzeżenia, jakie – jej zdaniem – nasuwa treść tego przepisu. Poniższe rozważania stanowią nie tyle polemikę, lecz próbę wyjaśnienia tych wątpliwości.

Wprowadzenie

Przed podjęciem szczegółowych rozważań należy wstępnie uporządkować omawiane zagadnienia wskazując, że konieczne jest rozróżnienie problemów prawnych związanych z określeniem statusu prawnego samych urządzeń przesyłowych oraz kwestii prawnych dotyczących sposobu uregulowania prawnego dostępu przedsiębiorców przesyłowych do cudzych nieruchomości, na których mają być posadowione lub już zostały posadowione te urządzenia. Ograniczone ramy opracowania pozwalają poruszyć jedynie najistotniejsze kwestie.

Status prawny urządzeń przesyłowych

Określenie statusu prawnego urządzeń przesyłowych wymaga – co oczywiste – odniesienia do przepisów prawa rzeczowego. Nie ulega wątpliwości, że urządzenie przesyłowe jest rzeczą ruchomą, która połączona w sposób trwały z nieruchomością (z reguły niebędącą własnością przedsiębiorcy przesyłowego) uzyskuje status części składowej nieruchomości z mocy art. 191 KC. Dotyczy to okresu między ich wybudowaniem a chwilą, gdy „wchodzą w skład przedsiębiorstwa”.

Przepis art. 49 KC uzależnia zerwanie z zasadą superficies solo cedit od wejścia wymienionych w nim urządzeń w skład przedsiębiorstwa. Chodzi tu o wejście w skład przedsiębiorstwa rozumianego przedmiotowo, a więc o wejście w skład zorganizowanego zespołu składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 551 KC). Świadczy o tym sformułowanie „wejście w skład”, właściwe dla ustalania więzi o charakterze przedmiotowym. Wątpliwości budzi natomiast kwestia, jak należy rozumieć spełnienie przesłanki wejścia urządzeń wymienionych w art. 49 KC w skład przedsiębiorstwa. Prezentowane są w tym względzie dwa różne zapatrywania.

Według stanowiska Trybunału Konstytucyjnego wyrażonego w uzasadnieniu uchwały z 4.12.1991 r.2 wejście w skład przedsiębiorstwa jest jedynie kwestią faktu (przyłączenie do sieci), natomiast według poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego w uzasadnieniu wyroku z 13.5.2004 r.3 o wejściu w skład przedsiębiorstwa można mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są dwa warunki: urządzenie zostało faktycznie przyłączone do sieci przedsiębiorstwa i przedsiębiorca uzyskał tytuł prawny do korzystania z przyłączonego urządzenia. Zgodnie z drugim stanowiskiem, urządzenie nawet przyłączone do sieci przedsiębiorstwa nie wchodzi w jego skład, jeżeli przedsiębiorcy nie przysługuje do niego żaden tytuł prawny. Gdyby natomiast wejście w skład przedsiębiorstwa pojmować jako kwestię faktu, samo zaistnienie faktu przyłączenia urządzenia do sieci przedsiębiorstwa powoduje, że przyłączone urządzenie traci charakter części składowej gruntu lub budynku, bez względu na to, czy przedsiębiorcy przysługuje do tego urządzenia jakikolwiek tytuł prawny.

Stanowisko zajęte w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 13.5.2004 r. mogłoby prowadzić do istotnych komplikacji, gdyby okazało się, że umowa, z której miał wynikać tytuł prawny przedsiębiorcy do korzystania z przyłączonego urządzenia, jest nieważna. Konsekwentnie trzeba by przyjąć, że art. 49 KC nie ma w takiej sytuacji zastosowania, wobec czego urządzenie już przyłączone do sieci przedsiębiorstwa pozostaje nadal własnością właściciela nieruchomości, z którą jest trwale związane, a przedsiębiorca nie ma żadnego tytułu prawnego do korzystania z przyłączonego urządzenia. Ze względu na niebezpieczeństwo tego rodzaju komplikacji uzasadniony jest pogląd przyjmujący, że wejście w skład przedsiębiorstwa jest jedynie kwestią faktu, co oczywiście nie oznacza, że przyłączone urządzenie staje się własnością przedsiębiorcy.

Takie też jednoznaczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 8.3.2006 r.4 i ten pogląd należy przyjąć przy wykładni i stosowaniu art. 49 § 1 KC. Jeżeli więc wejście urządzeń w skład przedsiębiorstwa jest jedynie kwestią faktu, czyli następuje z chwilą połączenia urządzeń w sposób trwały z siecią przedsiębiorstwa przesyłowego, to wskazanym jest, aby ten fakt odpowiednio udokumentować.

Sąd Najwyższy w wyrokach z 26.2.2003 r.5, z 13.5.2004 r.6 oraz z 3.12.2004 r.7 podkreślił, że sformułowanie art. 49 KC „wchodzą w skład przedsiębiorstwa” nie oznacza, że właścicielowi przedsiębiorstwa musi przysługiwać względem urządzeń, o których mowa w tym przepisie, prawo własności. Podobne zapatrywanie dominuje w nauce prawa. W skład przedsiębiorstwa wchodzić może bowiem nie tylko prawo własności, lecz także inne prawa rzeczowe lub obligacyjne. Z punktu widzenia realizacji zadań przedsiębiorstwa istotne znaczenie ma natomiast zapewnienie właścicielowi przedsiębiorstwa możliwości gospodarczego wykorzystania urządzeń wymienionych w art. 49 § 1 KC, a nie charakter przysługującego mu prawa. W skład przedsiębiorstwa wchodzą zatem także te urządzenia, w stosunku do których przedsiębiorcy przysługuje inne niż własność prawo rzeczowe, a nawet prawo obligacyjne, jeżeli zapewniają mu możliwość korzystania z omawianych urządzeń (np. użytkowanie, najem czy leasing). Za przyjęciem takiej koncepcji przemawia także – jak trafnie podniesiono w nauce – wzgląd na potrzeby obrotu i konieczność uelastycznienia jego ram prawnych. Pozwala ona bowiem przyjąć, że w ramach sieci eksploatowanej przez jedno przedsiębiorstwo mogą funkcjonować instalacje należące do różnych właścicieli.

Ten kierunek wykładni w stosowaniu art. 49 § 1 KC w tym zakresie należy uznać za utrwalony i podziela go także Autorka wspomnianego na wstępie opracowania.

Jeśli więc urządzenia przesyłowe, które wchodzą w skład przedsiębiorstwa nie należą do części składowych nieruchomości, to oznacza, że od chwili trwałego, fizycznego połączenia urządzenia z siecią muszą być ponownie zakwalifikowane jako rzeczy ruchome, przy czym odpowiedzi wymaga pytanie, czy stanowią one samoistne rzeczy ruchome, czy też mogą być uznane za części składowe innych rzeczy ruchomych. Problem jest istotny, gdyż [...]