Abstrakt
W niniejszym artykule przedstawiono wzbudzające kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, będące jednocześnie doniosłym społecznie, zagadnienie prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego w sytuacji, kiedy dług zaciągnął jeden z małżonków. Analizie poddana została sytuacja, kiedy powództwo wytoczone zostało przeciwko dłużnikowi pozostającemu w ustroju wspólności majątkowej, zarówno ustawowej jak i umownej1. Autor omawia środki ochrony przysługujące małżonkowi dłużnika począwszy od etapu postępowania klauzulowego, który poprzedza właściwe postępowanie egzekucyjne, następnie środki obrony małżonka dłużnika na etapie zajęcia przedmiotu egzekucji (ustawodawca w przypadku niektórych sposobów egzekucji świadczeń pieniężnych wprowadził przepisy szczególne, które dotyczą zajęcia określonego składnika majątku wspólnego małżonków), środki ochrony prawnej po zajęciu przedmiotu egzekucji oraz problem „konkurencji” środków obrony małżonka dłużnika.
Zaspokajanie należności z majątku wspólnego, jeżeli dłużnikiem jest jeden z małżonków
Zasada, zgodnie z którą wierzyciel jednego z małżonków może zaspokoić swoje roszczenie z majątku wspólnego małżonków ma swoje uzasadnienie we wspólności łącznej, obejmującej powyższy majątek. Podstawową cechą tej wspólności jest brak wyodrębnienia udziałów w majątku wspólnym. Konstrukcyjnie jest zatem niedopuszczalne przyjęcie możliwości zaspokajania się przez wierzyciela z udziału w majątku wspólnym małżonków, jaki przypada dłużnikowi.
Należy uznać, że odpowiedzialność małżonka dłużnika majątkiem za długi zaciągnięte przez drugiego małżonka ma uzasadnienie w wywodzącej się z prawa rzymskiego regule, zgodnie z którą kto odnosi korzyści, to tym bardziej powinien ponosić odpowiedzialność. Ustawodawca w ustroju ustawowym, czyli ustroju wspólności majątkowej, jak i w ustroju wspólności umownej, uprzywilejowuje majątek wspólny małżonków. Regułą jest bowiem przynależność danych przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego, a wyjątkiem do majątków osobistych małżonków.
| Zgodnie z art. 7761 § 1 KPC: „Tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim jest podstawą do prowadzenia egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy”. |
Optymalna sytuacja dla wierzyciela wystąpi wówczas, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka. Zgodnie z przepisem 41 § 1 KRO wierzyciel może zaspokoić się wówczas z całego majątku wspólnego małżonków. Odpowiednikiem art. 41 § 1 KRO w postępowaniu egzekucyjnym jest przepis art. 787 KPC, zgodnie z którym tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. A zatem, zgoda taka umożliwia prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego małżonków bez żadnych ograniczeń.
Brak zgody lub też powstanie zobowiązania niewynikającego z czynności prawnej sprawia, że wierzyciel oprócz majątku osobistego małżonka dłużnika może zaspokoić się z niektórych tylko składników majątku wspólnego, do których ustawodawca zaliczył: wynagrodzenie za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 KRO, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa (art. 41 § 2 KRO). W ostatnim przypadku „Tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa” (art. 7871 KPC).
Odrębna regulacja dotyczy ustroju umownego rozszerzającego wspólność. Zgodnie z art. 50 KRO, jeżeli wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona.
Obrona małżonka dłużnika w toku postępowania klauzulowego
Zgodnie z art. 776 KPC, podstawę egzekucji stanowi tytuł wykonawczy, czyli tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Postępowanie klauzulowe stanowi zatem konieczny etap poprzedzający właściwą egzekucję. Poza przedmiotem zainteresowania pozostaje dyskusja co do jego charakteru, tzn. czy stanowi samodzielny etap postępowania, czy też stanowi jeden z etapów postępowania egzekucyjnego2.
De lege lata należy podkreślić, że nowelizacja KPC z 1.6.2004 r. ograniczyła aktywność sądu w postępowaniu klauzulowym3. Na podstawie poprzednio obowiązującego stanu prawnego sąd był zobowiązany do wysłuchania małżonka dłużnika przed nadaniem przeciwko niemu klauzuli wykonalności. De lege lata inicjatywa dowodowa w postępowaniu klauzulowym należy do stron, w tym przede wszystkim do wierzyciela. Jeżeli wierzyciel chce, ażeby sąd nadał klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika musi wykazać „dokumentem urzędowym lub prywatnym”, że wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika (art. 787 KPC) lub powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 7871 KPC).
Ustawodawca ograniczył [...]