Abstrakt

Polskie prawo spadkowe reguluje przypadki dokonywania rozrządzeń na wypadek śmierci oraz tryb dziedzi­czenia ustawowego. W przypadku dziedziczenia testamentowego istotną rolę w ochronie bliskich testatora odgrywa instytucja zachowku, której poświęcony jest niniejszy artykuł.

Wprowadzenie

Celem zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny testatora (spadkodawcy), wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego (zachowek) odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym.

Instytucja zachowku jest odpowiedzią ustawodawcy na gruncie prawa cywilnego (spadkowego) na właściwe wyważenie ochrony dwóch wartości uznanych w Konstytucji i aktach prawa międzynarodowego za podstawę ustroju społecznego - właściwego funkcjonowania społeczeństwa i poczucia słuszności w stosunkach rodzinnych na wypadek dokonywania przez uprawnionego rozrządzeń testamentowych.

Ochrona prawa własności przejawia się w systemie prawa cywilnego pod różnymi postaciami¹. W przypadku testowania mamy do czynienia przede wszystkim z poszanowaniem swobody testowania - swobody rozrządzania majątkiem przez uprawnionego na wypadek śmierci.

Z drugiej strony, ustrojodawca dostrzega także konieczność udzielenia ochrony innym wartościom, wśród których naczelne miejsce przewidziano dla ochrony rodziny. Z tego punktu widzenia zachowek jest także odpowiedzią ustawodawcy na założenia funkcjonowania rodziny i jej ochrony na wypadek dokonywania rozrządzeń testamentowych. Przejawia się to przez - będące istotą ekonomiczną zachowku – uposażenie, zapomogę finansową, alimentację, zapewnienie podstaw bytu rodziny na wypadek śmierci jej członka, w sytuacji gdy majątek masy spadkowej był tworzony przez całą rodzinę, zaś uprawniony do dysponowania majątkiem zadecydował o jego przeznaczeniu na rzecz innych podmiotów.

Roszczenie o zachowek

Zgodnie z art. 991 § 2 KC, spadkodawca może pozostawić zachowek uprawnionemu do zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żaden z ww. sposobów, przysługuje mu wobec spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia².

Spadkodawcy zatem przysługuje wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku. Tak więc zachowek jest pozostawiany w następujących postaciach³:

po pierwsze, uprawniony może otrzymać należny mu zachowek w postaci dokonanej na jego rzecz darowizny przez spadkodawcę. Jeżeli wartość darowizny uczynionej przez spadkodawcę za jego życia była równa zachowkowi albo go nawet przewyższała, obdarowany spadkobierca nie może żądać niczego więcej. W związku z tym, należy podkreślić, że zgodnie z art. 996 zd. 1 KC, darowiznę uczynioną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego zalicza się na należny mu zachowek;

po drugie, spadkodawca może uprawnionego powołać do dziedziczenia w ułamku odpowiadającym wysokości zachowku. Innymi słowy, uprawniony powołany do dziedziczenia w ułamku odpowiadającym udziałowi spadkowemu, stanowiącemu podstawę do obliczenia zachowku, musi się tą częścią zadowolić⁴. Rozwiązanie takie jest tym bardziej uzasadnione, jeżeli uprawniony został powołany w ułamku większym;

po trzecie, spadkodawca może ustanowić zapis na rzecz uprawnionego. Wartość zapisu musi odpowiadać wysokości zachowku. Wówczas uprawniony musi się zadowolić zapisem. Korzyść majątkowa, jaką uprawniony otrzymuje, jest jednocześnie zapisem i zachowkiem. Spadkodawca może więc przeznaczyć uprawnionemu do zachowku pewne przedmioty majątkowe jako zapis, nie troszcząc się o to, czy uprawniony będzie zadowolony z takiego rozwiązania. Ale zapis musi stanowić równowartość zachowku;

po czwarte, spadkodawca może postanowić w testamencie, że przeznacza zachowek na rzecz uprawnionego. Załóżmy zatem, że testament spadkodawcy zawiera dyspozycję: „synowi mojemu pozostawiam tylko należny mu zachowek”. Powstaje pytanie, jak należy rozumieć w razie wątpliwości dyspozycję tej treści.

Zależnie od konkretnej sytuacji uprawniony do zachowku może korzystać z kilku środków przewidzianych w prawie spadkowym. Obok przysługujących mu roszczeń o zapłatę lub o uzupełnienie zachowku (art. 991 § 2 KC) może on żądać na podstawie KPC zabezpieczenia spadku (art. 635 § 2 KPC), sporządzenia spisu inwentarza (art. 637 § 1 KPC), ponadto wyjawienia przedmiotów spadkowych (art. 655 § 1 KPC). Podstawowe znaczenie dla uprawnionego mają oczywiście jego roszczenia przeciwko spadkobiercy, ustanowione w art. 991 § 2 KC. Przy ocenie ich waloru wchodzi w grę m.in. uwzględnienie różnego charakteru długów spadkowych, za które spadkobierca ponosi odpowiedzialność⁶.

Dla dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku, tj. roszczeń o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC), właściwa jest [...]