Czasopisma logo

Monitor Prawniczy

nr 16/2008

Podział odsetek ze względu na źródło obowiązku ich zapłaty

Mariusz Metera
Autor jest aplikantem sądowym przy Sądzie Okręgowym w Łomży, absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.
Abstrakt

Niniejszy artykuł poświęcony jest podziałowi odsetek ze względu na źródło powstania obowiązku zapłaty danego świadczenia odsetkowego. Przedmiotowe zagadnienie nabrało istotnego znaczenia z momentem wejścia w życie (20.2.2006 r.) ustawy z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz o zmianie nie­których innych ustaw1, która wprowadziła ponownie do polskiego systemu prawnego tzw. odsetki maksymalne. Ustawa zwana jest również ustawą o odsetkach maksymalnych lub ustawą antylichwiarską. Zgodnie z art. 359 § 21 KC, przepisy dotyczące odsetek maksymalnych dotyczą jedynie „odsetek wynikających z czynności prawnej”. Aby więc prawidłowo je stosować należy ustalić kiedy możemy mówić o odsetkach wynikających z czynności prawnej, co wymaga z kolei dokonania klasyfikacji odsetek na podstawie kryterium źródła obowiązku ich zapłaty.

Zagadnienia wprowadzające

W doktrynie prawa cywilnego rzadko zwraca się uwagę na to, że problem klasyfikacji odsetek nie stanowi jedynie pola dla czysto teoretycznych rozważań. Podkreślenia więc wymaga fakt, że wskazanie do jakiej kategorii odsetek należy dane świadczenie odsetkowe wpływa bezpośrednio na prawidłowe stosowanie przepisów o odsetkach (np. przepisów o odsetkach maksymalnych – art. 359 § 21–23 KC).

W piśmiennictwie i w judykaturze spotkać możemy wiele kategorii odsetek. Często przykładowo czytamy o odsetkach zwykłych (zwanych również kredytowymi) jako przeciwstawnych względem odsetek za opóźnienie, czy też o odsetkach ustawowych, odsetkach umownych, rzadziej zaś o odsetkach pieniężnych oraz niepieniężnych. Wskazane wyżej rodzaje odsetek zostały wyodrębnione na podstawie różnych kryteriów podziału świadczeń odsetkowych2.

Podział odsetek na odsetki zwykłe i odsetki za opóźnienie jest dokonywany na podstawie kryteriów okresu za jaki należą się odsetki. Jeżeli przysługują one za czas dozwolonego korzystania przez dłużnika z kapitału wierzyciela, to mamy do czynienia z odsetkami zwykłymi, zaś gdy należą się za okres opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego – z odsetkami za opóźnienie. Wyodrębnienie odsetek ustawowych i umownych następuje na podstawie źródła określenia stopy odsetek. Jeśli określa ją ustawa (por. np. art. 359 § 2 i 3 KC), to mówimy o odsetkach ustawowych, zaś gdy wysokość (stopa) odsetek wynika z umowy, możemy używać zwrotu odsetki umowne. Warto wskazać również różnicę między odsetkami pieniężnymi a niepieniężnymi. Pierwsze należą się od świadczeń pieniężnych i zawsze są wyrażone w formie pieniężnej, zaś drugie należą się od świadczeń niepieniężnych i zawsze mają charakter niepieniężny.

Źródła odsetek według Kodeksu cywilnego

W polskim systemie prawa cywilnego nie ma przepisu kształtującego generalny obowiązek płacenia odsetek w każdej sytuacji istnienia zobowiązania. Do pobierania odsetek niezbędny jest szczególny tytuł prawny.

Rozważając problem klasyfikacji odsetek nie sposób nie dostrzec, że art. 359 § 1 KC pozwala na dokonanie podziału odsetek ze względu na źródło obowiązku ich zapłaty. Przepis ten wskazuje jednoznacznie zamknięty katalog tytułów prawnych do pobierania odsetek. Zgodnie z nim, w doktrynie dokonuje się podziału odsetek na:

  • wynikające z czynności prawnej,
  • wynikające z ustawy,
  • wynikające z orzeczenia sądu lub decyzji innego organu.
Warto zaznaczyć, że Kodeks cywilny nie wskazuje zwyczaju jako źródła odsetek. Fakt ten wymaga wzmianki z uwagi na to, że inaczej w tej kwestii wypowiadał się Kodeks zobowiązań3. Czasem w piśmiennictwie pojawiają się postulaty by przywrócić zwyczaj jako jeden z tytułów prawnych do pobierania odsetek w stosunkach prawnych między przedsiębiorcami będącymi w stałych stosunkach gospodarczych4. Wydaje się jednak, że nie jest dobrym pomysłem umieszczenie zwyczaju w katalogu podstaw prawnych do pobierania odsetek z uwagi na jego niedookreślony charakter, który wywoływałby z pewnością liczne spory między przedsiębiorcami i duże kłopoty dla sądów związane z interpretacją zaistniałych stanów faktycznych.

Odsetki wynikające z czynności prawnej

W obrocie gospodarczym oraz w stosunkach cywilnoprawnych największe znaczenie mają odsetki wynikające z czynności prawnej oraz te, które mają swoje źródło w ustawie.

Niniejsza część artykułu poświęcona będzie odsetkom wynikającym z czynności prawnej. Podkreślenia na wstępie wymaga fakt, że czynność prawna może być źródłem jedynie odsetek zwykłych5, nigdy zaś odsetek za opóźnienie.

Wniosek taki należy wyciągnąć na podstawie następujących argumentów:

  • z relacji zachodzącej między przepisem art. 359 § 1 i art. 481 § 1 KC (podobnie z art. 741 KC oraz art. 7 ustawy z 12.6.2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych6), z której wynika, że art. 481 § 1 KC jest przykładem podstawy prawnej do pobierania odsetek wynikających z ustawy;
  • z faktu, że umowne ustalenie odsetek za opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych będzie miało wyłącznie skutek w postaci ustalenia innej niż przewidziana ustawą (a właściwie rozporządzeniem Rady Ministrów wydanym w oparciu o delegację z art. 359 § 3 KC) stopy odsetek na mocy art. 481 § 2 w zw. z art. 359 § 2 KC, co uzasadnione jest choćby tym, że art. 481 § 1 KC jest przepisem bezwzględnie obowiązującym i strony nie mogą go umownie wyłączyć, gdyż nie mieści się to w ramach zasady swobody umów wyrażonej w art. 3531 KC7;
  • z faktu, że umowne ustalenie odsetek za opóźnienie w wykonaniu zobowiązań niepieniężnych będzie skutkowało wyłącznie tym, że zostanie ustalona specyficzna kara umowna.

W związku z powyższym, zaznaczyć należy, że poniższe rozważania na temat odsetek wynikających z czynności prawnej odnosić się będą [...]