Abstrakt
Niniejszy artykuł poświęcony jest zagadnieniu umownego zastrzeżenia zakazu przelewu wierzytelności w odniesieniu do postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego.
Uwagi wstępne
Zgodnie z art. 509 § 1 KC, wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Z kolei przepis art. 514 KC stanowi, że jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, zastrzeżenie umowne, iż przelew nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczne względem nabywcy tylko wtedy, gdy pismo zawiera wzmiankę o tym zastrzeżeniu, chyba że nabywca w chwili przelewu o zastrzeżeniu wiedział. Zastrzeżenie umowne, tzw. pactum de non cedendo stanowi zatem zaporę przed zmianą osoby wierzyciela.
| W orzecznictwie sądowym pojawił się pogląd, że umowne wyłączenie zbywalności wierzytelności jest nie tylko dopuszczalne na podstawie art. 509 § 1 KC, ale także skuteczne erga omnes1. |
Regulacja art. 509 i 515 KC traktowana jest jako lex specialis w stosunku do treści art. 57 § 1 KC2.
W praktyce obrotu pojawia się niekiedy pytanie o losy prawne pactum de non cedendo w przypadku ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego w stosunku do wierzyciela posiadającego wierzytelność pieniężną. W przypadku tego rodzaju upadłości prawo do realizacji wierzytelności przysługującej upadłemu przechodzi na syndyka zgodnie z art. 75 ust. 1, art. 173 i art. 331 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze3. Poruszana w niniejszym opracowaniu problematyka ma swoje znaczenie także dla postępowań upadłościowych prowadzonych na podstawie przepisów z 1934 r.4 gdyż nie wszystkie postępowania tego typu zostały ukończone, a istnieje wiele punktów stycznych pomiędzy obiema wspomnianymi procedurami.
Pactum de non cedendo nie powinno natomiast rodzić wątpliwości w odniesieniu do postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu i w przypadku postępowania naprawczego. Postępowanie to nie wiąże się bowiem z likwidacją majątku upadłego, czy – odpowiednio – przedsiębiorcy prowadzącego postępowanie naprawcze. W konsekwencji zastrzeżenie umowne w przedmiocie zakazu cesji nie doznaje ograniczeń w związku z wszczęciem owych postępowań, a – odpowiednio – upadły (w przypadku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu z tzw. zarządem własnym), zarządca, przedsiębiorca prowadzący postępowanie naprawcze nie może zbyć wierzytelności wbrew zastrzeżeniu umownemu (art. 509 § 1 KC).
Krótka charakterystyka prawna pactum de non cedendo
Pactum de non cedendo może zostać wprowadzone do treści stosunku prawnego w różny sposób. Może to być klauzula zamieszczona w umowie, z której wynika stosunek obligacyjny. Może to być klauzula przyjęta w formie aneksu do takiej umowy. Wreszcie pactum de non cedendo może być przedmiotem osobnego porozumienia, nienoszącego cech typowego aneksu (porozumienie towarzyszące)5. Zakaz cesji może zostać ustanowiony przed powstaniem stosunku zobowiązaniowego (jako zobowiązanie warunkowe), z którego wynika wierzytelność, jednocześnie z jego powstaniem, a także po jego powstaniu.
Zakaz cesji nie wymaga dla swojej ważności formy pisemnej czy formy szczególnej6. Przywołany wcześniej przepis art. 514 KC stanowi jedynie o skuteczności takiego zastrzeżenia w przypadku stwierdzenia wierzytelności pismem.
| Zgodnie z wyrokiem SN z 5.4.2006 r. (I CSK 189/05)7 w przypadku istnienia kilku dokumentów stwierdzających istnienie wierzytelności zbytej w drodze przelewu, z których tylko część zawiera informację o zakazie dokonywania przelewu bez zgody dłużnika, ocena skuteczności tego zastrzeżenia wymaga ustalenia, w oparciu o jaki dokument wierzyciel wykazał wobec nabywcy wierzytelności jej istnienie. Jeżeli dokument ten nie zawierał wzmianki o zakazie dokonywania przelewu to pactum de non cedendo będzie bezskuteczne wobec nabywcy wierzytelności, chyba że nabywca wierzytelności w chwili przelewu o zastrzeżeniu tym wiedział. W innym orzeczeniu SN przyjął, że stwierdzenie wierzytelności pismem w rozumieniu art. 514 KC może nastąpić także w wyniku wystawienia przez wierzyciela dokumentu (np. faktury) potwierdzającego wykonanie zobowiązania i akceptowanego przez dłużnika8. |
Pactum de non cedendo jest w zasadzie [...]