Abstrakt
Niniejszy artykuł stanowi analizę zwrotu korzyści majątkowej z przestępstwa innej osoby w procesie karnoskarbowym, nawiązując do regulacji tej problematyki zawartej w Kodeksie karnym. Autor szczegółowo omawia elementy składające się na tę instytucję, uwypuklając wynikające z niej wątpliwości i spory doktrynalne.
Charakter prawny obowiązku zwrotu korzyści majątkowej z przestępstwa innej osoby
Obowiązek zwrotu korzyści majątkowych uzyskanych z cudzego przestępstwa, ulokowany pierwotnie w Kodeksie karnym (art. 52 KK), został następnie wprowadzony, w podobnym kształcie, do Kodeksu karnego skarbowego (art. 24 § 5 KKS). Ani na gruncie prawa karnego, a tym bardziej prawa karnego skarbowego nie rozstrzygnięto w sposób przekonywujący i jednoznaczny charakteru prawnego tej instytucji.
| Na tle regulacji art. 52 KK wyrażane są w tym względzie różne stanowiska. Począwszy od uznających ten środek prawny za środek karny, mimo że nie jest wymieniony w katalogu zawartym w art. 39 KK, gdyż ten ostatni wymienia jedynie środki nakładane na podmioty przestępstwa, a nie obejmuje środków o takim samym charakterze, skierowanych wobec podmiotów będących „osobami trzecimi”1. Skończywszy zaś na poglądzie, wykluczającym uznanie go za środek karny, gdyż nie został wymieniony w art. 39 KK i nie jest skierowany przeciwko sprawcy przestępstwa, lecz przeciwko innemu podmiotowi, który z tego przestępstwa odniósł bezprawną korzyść2. D. Skrzyńska przeprowadzając rozważania na temat charakteru prawnego odpowiedzialności z art. 52 KK dochodzi do konkluzji, że tego rodzaju odpowiedzialność może być uznana za odpowiedzialność karną3. Jest to nowa grupa odpowiedzialności karnej o charakterze niesprawczym4. Jednocześnie opowiada się za potraktowaniem tej instytucji jako środek karny, za czym przemawiać ma umiejscowienie art. 52 KK w rozdziale dotyczącym środków karnych5. Wyraża się także stanowisko, że nie mamy w tym przypadku do czynienia z odpowiedzialnością karną, a jedynie z odpowiedzialnością majątkową, cywilną z tytułu czynu niedozwolonego popełnionego przez inną niż odpowiedzialny osobę6. Nie przesądzając sporu o tożsamość prawną instytucji ujętej w art. 52 KK uprawnione jest podkreślenie w niej walorów represyjno-kompensacyjnych. |
Zagadnienie dotyczące charakteru prawnego środka zawartego w art. 52 KK mutatis mutandis zachowuje aktualność dla instytucji zawartej w art. 24 § 5 KKS. Wobec jej umiejscowienia - w jednym przepisie z odpowiedzialnością posiłkową – jest traktowana jako sui generis środek karny7. Argument ten nie wydaje się do końca przekonywujący, gdyż sama odpowiedzialność posiłkowa nie została uznana przez KKS za środek karny, a kwestia rozstrzygnięcia charakteru prawnego odpowiedzialności posiłkowej budzi nie mniej kontrowersji niż analizowana regulacja z art. 24 § 5 KKS. W orzecznictwie podkreślono zaś, że odpowiedzialność przewidziana w art. 52 KK, podobnie jak posiłkowa w prawie karnym skarbowym, stanowi odpowiedzialność w związku z przestępstwem, ale nie za przestępstwo. Jest to odpowiedzialność z powodu korzyści uzyskanej wskutek przestępstwa popełnionego przez inną osobę lub inne osoby niż skazane w danym procesie. A zatem, jest to środek karny, orzekany nie w stosunku do sprawcy przestępstwa, lecz do podmiotu, który uzyskał korzyść z przestępstwa8.
Zakres podmiotów objętych obowiązkiem zwrotu
kodeks karny skarbowy nie precyzuje bliżej kręgu podmiotów, które mogą być objęte tym obowiązkiem, a umiejscowienie przepisu art. 24 § 5 KKS, w ramach odpowiedzialności posiłkowej, pozwala na konstatację, że chodzi o taki sam podmiot jak w przypadku odpowiedzialności posiłkowej. Z kręgu podmiotów kolektywnych będzie to zatem osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, np. osobowe spółki handlowe, a wśród podmiotów indywidualnych osoba fizyczna. W piśmiennictwie akcentuje się wyłączenie z tego pojęcia Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, które są osobami prawnymi, bowiem obowiązek zwrotu ma być wykonany na ich rzecz9. Zakres tego pojęcia nie będzie obejmował samego sprawcy czynu, jak i osoby, która na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, gdyż z mocy art. 9 § 3 KKS odpowiada ona jak sprawca czynu. W przypadku osoby fizycznej, która w warunkach przewidzianych tym przepisem zajmuje się sprawami gospodarczymi innego podmiotu przypisuje się jej zarzut popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego. W przypadku podmiotu o jakim mowa w art. 24 § 5 KKS, a nie chodzi tylko o osobę fizyczną, nie stawia się jej zarzutu popełnienia przestępstwa skarbowego, a jedynie obciąża obowiązkiem zwrotu korzyści majątkowej, którą podmiot ten uzyskał kosztem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Quasi-sprawcy odpowiadającego na zasadzie art. 9 § 3 KKS, a przede wszystkim samego sprawcy, może zaś dotyczyć środek karny w postaci przepadku korzyści majątkowych (art. 22 § 2 pkt 4 KKS), orzekany w sytuacji, gdy sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa skarbowego - nawet pośrednio - korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów określonych w art. 29 pkt 1 lub 4 KKS. W razie niemożności orzeczenia przepadku korzyści majątkowej orzeka się środek karny w postaci ściągnięcia jej równowartości pieniężnej (art. 33 § 1 KKS). Wobec „przedsiębiorczego” sprawcy, który uzyskał, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej wartości i przeniósł ją, pod jakimkolwiek tytułem prawnym, na inną osobę (fizyczną lub prawną) lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, mienie stanowiące tę korzyść majątkową oraz prawa do tego mienia (majątkowe) traktuje się tak jakby nadal należały do sprawcy, chyba że osoba czy jednostka organizacyjna, na rzecz której to przeniesienie nastąpiło, przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania (art. 33 § 3 KKS)10.
Jak więc widać prawodawca stworzył szerokie instrumentarium prawne służące egzekwowaniu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępczości karnej skarbowej kosztem Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego. Nie nakłada się obowiązku [...]