Monitor Prawniczy

nr 9/2007

Nazwisko dziecka de lege lata i de lege ferenda

Anna Sylwestrzak
Profesor Uniwersytetu Gdańskiego
Abstrakt

Wspólne nazwisko członków rodziny jest uważane za jeden z przejawów wspólnoty rodzinnej, a jednocześnie odróżnia rodzinę na zewnątrz. Zadaniem regulacji dotyczącej nazwiska dziecka jest więc dążenie, aby brzmienie nazwiska dziecka odzwierciedlało jego pochodzenie z określonej rodziny i utrwalało jego przynależność do niej. Siłą rzeczy, przepisy dotyczące nazwiska dziecka są powiązane z regulacją nazwiska małżonków – w zależności bowiem od treści tej ostatniej – ustawa może przewidywać różne warianty brzmienia nazwiska dziecka, w razie gdy rodzice nie noszą wspólnego nazwiska. W projekcie ustawy o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw1 proponuje się szereg zmian w zakresie przepisów o nazwisku dziecka. W związku z tą inicjatywą powstaje potrzeba refleksji nad dotychczasowymi unormowaniami oraz nad postulowanymi kierunkami ich zmiany.

Zagadnienia historyczne i prawnoporównawcze

W regulacjach obowiązujących w Polsce po odzy­skaniu niepodległości podstawową zasadą było nadanie dziecku nazwiska ojca. Dekret z 22.1.1946 r.2 - Prawo rodzinne w art. 17 głosił, że dzieci z małżeństwa noszą nazwisko ojca. Dekret z 25.9.1945 r. - Prawo małżeńskie3 wskazywał, że dzieci zachowują nazwisko ojca także w razie rozwodu rodziców, choćby zostały powierzone matce (art. 31). Także w razie unieważnienia małżeństwa dzieci zachowywały nazwisko ojca, gdyż uważane były za dzieci z małżeństwa ważnego (art. 21 § 1). Nazwisko dziecka z małżeństwa, zgodne z nazwiskiem ojca, było zapisywane w akcie urodzenia, a dzieciom nieznanych rodziców nazwisko i imię nadawała władza administracyjna. W myśl art. 53 § 1 dekretu - Prawo rodzinne, mąż matki mógł za zezwoleniem matki nadać dziecku pozamałżeńskiemu swoje nazwisko przez oświadczenie zarejestrowane w urzędzie stanu cywilnego. Z kolei z art. 63-69 wynikało, że dzieci pozamałżeńskie otrzymują nazwisko swego ojca z chwilą nadania im praw dzieci z małżeństwa, czyli w razie uprawnienia, uznania dziecka za swoje oraz zrównania. Podobne rozwiązania zawierał kodeks rodzinny z 1950 r.4 Artykuł 36 KR stanowił, że dziecko nosi nazwisko ojca. Jeżeli ojciec nie jest znany, dziecko nosi nazwisko matki. Jeżeli oboje rodzice nie są znani, nazwisko nadaje dziecku władza opiekuńcza (§ 1). Jeżeli ojcostwo dziecka zostało ustalone sądownie, sąd na żądanie dziecka lub matki nadaje dziecku nazwisko ojca w wyroku ustalającym ojcostwo bądź w odrębnym postanowieniu, wydanym w postępowaniu niespornym. Z kolei w myśl art. 37 KR, jeżeli rodzice zawierają małżeństwo po urodzeniu się dziecka, dziecko nosi nazwisko ojca (§ 1), a jeżeli małżeństwo zawiera matka dziecka, którego ojciec nie jest znany, małżonkowie mogą złożyć przed urzędnikiem stanu cywilnego oświadczenie, że dziecko będzie nosiło nazwisko męża matki. Co ciekawe, zgodnie z art. 38 KR zmiany nazwiska dziecka przewidziane w artykułach poprzedzających nie mogły następować, jeżeli dziecko osiągnęło już pełnoletność. KRO w pierwotnej wersji w art. 88 ustanawiał zasadę, że dziecko, co do którego zachodzi domniemanie, że pochodzi od męża matki, nosi nazwisko męża. Jednakże, w razie gdy żona zachowała swoje dotychczasowe nazwisko lub dodała do swojego nazwiska nazwisko męża, małżonkowie mogli przy zawarciu małżeństwa oświadczyć, że dzieci będą nosić nazwisko żony.

W prawie niemieckim problematyka nazwiska dziecka została bardzo szczegółowo uregulowana; niektóre rozwiązania warte są rozważenia także przez polskich legislatorów, stąd też warto pokrótce przedstawić treść § 1616–1618 BGB. Istotnym czynnikiem wpływającym na ukształtowanie nazwiska dziecka jest przysługiwanie rodzicom, bądź jednemu z nich władzy rodzicielskiej. W myśl § 1616 BGB, dziecko otrzymuje jako nazwisko rodowe – naz­wisko małżeńskie swoich rodziców. Z kolei, zgodnie z § 1617 BGB, jeżeli rodzice nie noszą nazwiska małżeńskiego, a przysługuje im wspólnie władza rodzicielska, wskazują oni przez oświadczenie złożone przed urzędnikiem stanu cywilnego nazwisko ojca albo matki, które noszą oni w czasie złożenia oświadczenia – jako nazwisko rodowe dziecka. Ustalenie dokonane przez rodziców rozciąga się na dalsze ich dzieci. W braku porozumienia rodziców w ciągu miesiąca od urodzenia dziecka, sąd rodzinny przenosi prawo ustalenia nazwiska na jedną ze stron, przy czym może zakreślić termin do wykonania tego prawa. Jeżeli mimo upływu terminu prawo nie zostało wykonane, dziecko otrzymuje nazwisko tego z rodziców, któremu sąd przyznał prawo do ustalenia nazwiska dziecka. Paragraf 1617a głosi, że jeżeli rodzice nie noszą nazwiska małżeńskiego, a władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu z rodziców, dziecko otrzymuje nazwisko, które nosił ten rodzic w czasie urodzenia dziecka. Rodzic, któremu przysługuje wyłączna władza rodzicielska nad niepozostającym w związku małżeńskim dzieckiem, może w drodze oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego nadać dziecku nazwisko drugiego rodzica. Do skuteczności tego oświadczenia wymagana jest zgoda drugiego rodzica, a w wypadku, gdy dziecko ukończyło piąty rok życia – także jego zgoda. W myśl § 1617b, jeżeli wspólna władza rodzicielska zaczęła przysługiwać rodzicom po wcześniejszym ustaleniu brzmienia nazwiska dziecka, nazwisko to może zostać na nowo ustalone w terminie trzech miesięcy od powstania wspólnej władzy rodzicielskiej. W razie prawomocnego ustalenia, że mężczyzna, którego nazwisko jest nazwiskiem rodowym dziecka, nie jest ojcem dziecka, dziecko na swój wniosek, a gdy nie ukończyło jeszcze piątego roku życia, także na wniosek mężczyzny, otrzymuje nazwisko, które matka nosiła w chwili urodzenia dziecka. Z kolei § 1618 BGB reguluje możliwość nadania dziecku nazwiska małżonka jednego z rodziców. Mianowicie, rodzic, któremu przysługuje wyłączna władza rodzicielska, oraz jego małżonek, który nie jest rodzicem dziecka, mogą przez oświadczenie złożone przed urzędnikiem stanu cywilnego nadać dziecku ich nazwisko małżeńskie. Mogą również połączyć to nazwisko z dotychczasowym nazwiskiem dziecka. W wypadku, gdy dziecko nosi nazwisko drugiego rodzica, nadanie i połączenie nazwiska wymaga zgody tego rodzica, a gdy dziecko ukończyło piąty rok życia, także jego zgody. Jeżeli nadania lub połączenia nazwiska wymaga dobro dziecka, orzeczenie sądu rodzinnego może zastąpić zgodę drugiego rodzica.

Nazwisko dziecka pochodzącego z małżeństwa

Obecna regulacja nazwiska dziecka pochodzącego z mał­żeństwa odnosi się do dwóch sytuacji: dziecka urodzonego po (art. 88 § 1 KRO) oraz przed (art. 88 § 2 KRO) za­warciem związku małżeńskiego przez rodziców. W obu przypadkach dziecko z mocy prawa otrzymuje nazwisko ojca, chyba że małżonkowie oświadczyli, że dziecko będzie nosić nazwisko matki. Różnica między pierwszą i drugą sytuacją polega na tym, że w razie zawierania małżeństwa rodziców już po urodzeniu się dziecka, może dojść do zmiany jego nazwiska, ukształtowanego wcześniej na podstawie reguł właściwych dla dzieci pozamałżeńskich. Nazwisko, jakie będą nosić dzieci zrodzone z małżeństwa zostaje wpisane do aktu małżeństwa5 (art. 62 ust. 1 pkt 5 ustawy z 29.9.1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego)6, skąd wynika, że brzmienie nazwiska określone w ten sposób będzie właściwe wszystkim dzieciom małżeńskim. De lege lata nazwisko dziecka małżeńskiego jest albo nazwiskiem ojca (co można potraktować jako zasadę, skoro w braku odmiennych oświadczeń małżonków nabycie nazwiska ojca nastąpi z mocy prawa), albo też nazwiskiem matki, w razie, gdy małżonkowie złożą w tym przedmiocie zgodne oświadczenia. Wobec ustalenia już w treści aktu małżeństwa brzmienia nazwiska dzieci, nie ulega wątpliwości, że na dziecko „przechodzi” nazwisko jednego z rodziców: to, które nosił w chwili zawierania małżeństwa, bądź to, które uległo zmianie na skutek zawarcia małżeństwa. Brzmienie nazwiska dzieci małżeńskich wynikające z wpisu do aktu małżeństwa ma charakter ostateczny i nieodwołalny, bowiem każdemu dziecku zrodzonemu z małżeństwa zostanie nadane nazwisko zgodne z tym wpisem. Jednakże, jak wynika z art. 5-6 ustawy z 15.11.1955 r. o zmianie imion i nazwisk7, w razie, gdyby rodzice zmienili później wspólne nazwisko – zmiana taka rozciąga się z mocy prawa na małoletnie dzieci, a w razie zmiany nazwiska tylko jednego z rodziców – rozciągnięcie go na dziecko wymaga zgody drugiego rodzica. Na wniosek przedstawiciela ustawowego zmiana może dotyczyć także tylko samego dziecka. Organem właściwym do wydania decyzji administracyjnej jest w tych sprawach kierownik urzędu stanu cywilnego, jednak w braku porozumienia między rodzicami decyzja o zmianie nazwiska małoletniego dziecka zapada dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia sądu opiekuńczego.

W projekcie proponuje się zmianę treści art. 88 KRO poprzez wprowadzenie reguły, że „dziecko, co do którego istnieje domniemanie, że pochodzi od męża matki, nosi takie samo nazwisko obojga małżonków, a jeżeli małżonkowie mają różne nazwiska, dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach małżonków. Małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich lub nazwisko utworzone z połączenia nazwiska matki z nazwiskiem ojca”. W § 2 omawianego przepisu wskazuje się, że oświadczenia w sprawie nazwiska dzieci „składane są jednocześnie z oświadczeniami o nazwisku przyszłych małżonków, a jeżeli nie zostały złożone zgodne oświadczenia w sprawie nazwiska dzieci, noszą one nazwisko złożone z nazwiska matki i dołączonego nazwiska ojca”.

Proponowana regulacja odbiega od uprzywilejowania nazwiska ojca, bowiem na jej gruncie zarówno nazwisko ojca jak i matki ma identyczną moc jako podstawa do ukształtowania nazwiska rodowego dziecka. W ten sposób pełniej zrealizuje się zasada równouprawnienia małżonków i rodziców, co należy ocenić jako tendencję pozytywną. Tendencję, która już wcześniej stanęła u podstaw nowelizacji przepisów o nazwisku małżonków - w związku z czym projektowane zmiany odnoszące się do dziecka mogą być postrzegane również jako próba harmonizacji obu tych grup przepisów. Ponadto, projektowana regulacja dopuszcza możliwość, że dziecko małżeńskie nosić będzie nazwisko odmienne od nazwisk rodziców, skoro możliwe byłoby utworzenie dla dziecka nazwiska dwuczłonowego, składającego się z połączenia nazwiska matki i ojca. Kolejność tych nazwisk podlegających łączeniu zależałaby od wyboru rodziców, na co wskazuje zwrot „połączenia”, niesugerujący w żaden sposób kolejności członów naz­wiska dziecka. Dopiero w braku oświadczeń rodziców w przedmiocie nazwiska dziecka dowolność ta zostaje wyłączona: dwuczłonowe nazwisko, które wówczas otrzymywałoby ono z mocy prawa, składałoby się z pierwszego członu utworzonego nazwiska matki oraz członu drugiego – który stanowiłoby nazwisko ojca.

Zgodnie z art. 901 § 1 projektu, „nazwisko dziecka utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka nie może składać się z więcej niż dwóch członów. Złożone nazwisko dziecka składa się z pierwszych członów nazwiska matki i ojca”.

Swoboda kształtowania nazwiska dziecka doznaje zatem ograniczenia, gdy rodzice noszą nazwiska dwuczłonowe. W takiej sytuacji nie mogą oni dowolnie wybrać członów nazwiska dziecka, ponieważ w grę wchodzą tylko pierwsze człony ich nazwisk. Rozwiązanie to można uznać za dyskusyjne w sytuacji, gdy małżonkowie składają zgodne oświadczenia o nadaniu dzieciom nazwiska dwuczłonowego, nie jest bowiem jasne ratio legis swoistego uprzywilejowania w takim wypadku pierwszego członu nazwiska. Natomiast ograniczenie to jest w pełni uzasadnione na wypadek niezłożenia przez małżonków oświadczeń w sprawie nazwiska dzieci, dziecko otrzymywałoby bowiem wówczas nazwisko dwuczłonowe ex lege, a w takiej sytuacji nie może pozostać wątpliwość co do zasad konstruowania takiego nazwiska.

Zgodnie z art. 901 § 2 projektu, „dzieci pochodzące od tego samego męża matki noszą takie samo nazwisko”.

Reguła ta, obecnie nieskodyfikowana, wynika również [...]