Czasopisma logo

Monitor Prawniczy

nr 7/2007

Przedsiębiorstwo jako składnik majątków małżonków

Anna Stępień
Autorka jest adiunktem w Instytucie Prawa Cywilnego WPiA Uniwersytetu Gdańskiego oraz radcą prawnym.
Abstrakt

Począwszy od lat dziewięćdziesiątych w związku ze zmianami społeczno-ekonomicznymi, dosyć częstym zjawiskiem jest prowadzenie działalności gospodarczej przez jednego, a nawet obojga małżonków. Działalność ta może być prowadzona w różnych formach1. Jedną z popularniejszych form jest prowadzenie działalności jako jednoosobowy przedsiębiorca2. Przedsiębiorstwo, w oparciu o które prowadzona jest działalność gospodarcza, nie zawsze wchodzi do majątku osobistego małżonka. Dodatkowo sytuację komplikuje fakt, że w Polsce nadal stosunkowo rzadko małżonkowie decydują się na zawarcie umowy majątkowej, która wyłączyłaby ustawową wspólność majątkową.

Niniejsze opracowanie zostanie poświęcone omówieniu sytuacji, gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą samodzielnie i nie zawarto tzw. intercyzy. Podstawową kwestią w ramach wyżej określonego zakresu opracowania jest określenie przynależności przedsiębiorstwa do majątków małżonków. Przedsiębiorstwo może być bowiem składnikiem różnych mas majątkowych, które występują w systemie wspólności majątkowej. Poniżej zostaną przeanalizowane występujące w tym zakresie możliwości. Przy omawianiu powyższej problematyki uwzględniono zmiany dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych, które zostały wprowadzone przez ustawę z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw3. Ustawa ta weszła życie w 20.1.2005 r.

małżeńskie ustroje majątkowe

Przed przystąpieniem do omówienia problemów związanych z przynależnością przedsiębiorstwa do poszczególnych majątków małżonków, należy kilka zdań poświęcić małżeńskim ustrojom majątkowym. Ustawowym małżeńskim ustrojem majątkowym w Polsce jest wspólność majątkowa. W toku prac nad nowelizacją nie zdecydowano się na wprowadzenie jako ustroju ustawowego rozdzielności majątkowej, który mógłby nie spotkać się ze zrozumieniem społeczeństwa i parlamentarzystów4. Wprawdzie ustrój rozdzielności majątkowej być może w lepszy sposób gwarantowałby ochronę uczestników obrotu, a także usprawniłby funkcjonowanie małżonków w gospodarce rynko­wej5, niemniej jednak obecnie obowiązujące rozwiązania legislacyjne wydają się uwzględniać fakt prowadzenia działalności gospodarczej przez małżonków przy wykorzystaniu składników należących do majątku wspólnego małżonków. Pozostawienie ustroju wspólności majątkowej jako ustroju ustawowego uwzględnia fakt, że znaczna część społeczeństwa utrzymuje się z pracy najemnej, czy też działalności rolniczej lub rzemieślniczej i nie jest zainteresowana prowadzeniem działalności gospodarczej6.

Wspólność majątkowa, co do zasady, powstaje z momentem zawarcia małżeństwa, o ile przed wstąpieniem w związek małżeński małżonkowie nie zawarli tzw. intercyzy, na podstawie której dokonano modyfikacji majątkowego ustroju ustawowego. W systemie wspólności ustawowej można wyróżnić trzy masy majątkowe, a mianowicie:

  •  majątek wspólny,
  •  majątek osobisty żony oraz
  •  majątek osobisty męża7.

Do majątku wspólnego wchodzą te wszystkie składniki, które nie zostały wyraźnie wskazane jako elementy mająt­ków osobistych małżonków8. W art. 31 § 2 KRO znajduje się przykładowe wyliczenie składników majątku wspólnego. Do majątku wspólnego wchodzą m.in. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej9 każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków oraz środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków. Z racji tego, że powyższe wyliczenie nie ma charakteru zamkniętego, w majątku wspólnym mogą znaleźć się wszystkie składniki, które nie zostały wymienione w art. 33 KRO.

Art. 33 KRO: Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Ustawodawca zakreślił dosyć szerokie możliwości, jeśli chodzi o umowne kształtowanie ustrojów majątkowych między małżonkami. Małżeńska umowa majątkowa może zostać zawarta przed zawarciem małżeństwa lub w trakcie jego trwania10. Małżonkowie mogą rozszerzyć wspólność ustawową, ograniczyć ją, ustanowić ustrój rozdziel-ności majątkowej albo ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku. Jeśli małżonkowie prowadzą działalność gospodarczą, ich potrzeby najlepiej realizują ustroje rozdzielności majątkowej, ponieważ dają szeroko zakrojoną samodzielność małżonkowi prowadzącemu dzia­łalność11.. Co więcej, wprowadzenie ustrojów rozdzielności majątkowej kształtuje klarowną sytuację po stronie wie­rzycieli. Małżonek może powoływać się na umowę małżeńską majątkową, jeśli fakt jej zawarcia oraz jej rodzaj były znane wierzycielowi12. Powyższe rozwiązanie chroni wierzycieli. Zawieranie tego typu umów – jak już wskazano na wstępie – nie stanowi powszechnej praktyki, stąd najczęściej w Polsce występuje ustrój wspólności majątkowej.

Przedsiębiorstwo

Zanim zostanie wskazane, do której z mas majątkowych może należeć przedsiębiorstwo, należy wyjaśnić, co oznacza pojęcie „przedsiębiorstwo”. Jest to tym bardziej istotne, że pojęcie to ma co najmniej kilka znaczeń. Najważniejsze z nich to pojęcie przedsiębiorstwa w znaczeniu podmiotowym, w znaczeniu funkcjonalnym oraz w znaczeniu przedmiotowym13.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym oznacza podmiot, który prowadzi działalność gospodarczą14. Po­jęciem przedsiębiorstwa w tym znaczeniu posługuje się np. art. 429 KC, art. 43 ustawy z 8.3.1990 r. o samorządzie gminnym15, czy art. 1 ustawy z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych16. Obecnie, pojęcie to jest synonimem terminu „przedsiębiorca”17.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu funkcjonalnym oznacza prowadzenie działalności określonego rodzaju w celach zarobkowych. Podstawą do wyróżnienia powyższego pojęcia były przepisy Kodeksu handlowego18. W aktualnym stanie prawnym pojęcie przedsiębiorstwa w znaczeniu funkcjonalnym zostało zastąpione pojęciem przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym19.

Przedsiębiorstwo w tym ostatnim znaczeniu oznacza zespół składników służących do prowadzenia działalności gospodarczej. Między poszczególnymi składnikami występuje więź funkcjonalna20. Takim określeniem posługuje się ustawodawca w art. 551 KC definiując przedsiębiorstwo jako zespół składników majątkowych i niemajątkowych, które są przeznaczone do prowadzenia działalności gospodarczej i przykładowo wymieniając składniki wchodzące w skład przedsiębiorstwa.

W art. 551 KC wskazano, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą w szczególności:

1) oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);

2) własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

3) prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;

4) wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;

5) koncesje, licencje i zezwolenia;

6) patenty i inne prawa własności przemysłowej;

7) majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa po­krewne;

8) tajemnice przedsiębiorstwa;

9) księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Wskazuje się, że powyższe wyliczenie jest mało kon­sekwentne, gdyż ustawodawca posłużył się zarówno kategoriami prawnorzeczowymi, jak i terminami ekonomicznymi21.

W skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić również [...]