Abstrakt
Do Sądu Najwyższego przekazane zostało pytanie prawne poruszające kwestię dopuszczalności zwrotu przez zakład ubezpieczeń z polisy OC sprawcy wypadku kwoty, którą na mocy wyroku sądu karnego zapłacił on pokrzywdzonemu w formie nawiązki (III CZP 116/06). Ten ciekawy i złożony problem stał się inspiracją do szerszego zanalizowania problemu nawiązki i odszkodowania na gruncie art. 46 KK, stanowiącego obszar przenikania się pojęć i zasad prawa cywilnego i karnego. Poniższa analiza została przeprowadzona przede wszystkim z perspektywy celów, jakie przed instytucjami odszkodowania i zadośćuczynienia stawiają te dwie dziedziny prawa oraz uzupełniona o propozycję przeformułowania art. 46 KK w sposób, który, zdaniem autorów, pozwoli na uporządkowanie podstawowych pojęć i lepiej wyrazi sens instytucji odszkodowania i zadośćuczynienia przeniesionych na grunt prawa karnego.
Uwagi wstępne
W założeniu twórców aktualnie obowiązującego Kodeksu karnego art. 46 miał poprawić sytuację pokrzywdzonego, skracając okres, w którym zostanie mu skompensowana szkoda (albo krzywda) powstała w wyniku przestępstwa. Jednocześnie miał podkreślić, że problem wynagrodzenia szkody wyrządzonej przestępstwem nie jest prywatną sprawą pokrzywdzonego i sprawcy przestępstwa, lecz jest przedmiotem zainteresowania państwa, stojącego na straży interesów całego społeczeństwa1. W ten sposób w Kodeksie karnym pojawił się przepis wprawdzie korzystny, lecz nieposiadający na gruncie prawa karnego zaplecza pojęciowego. Jedynym rozwiązaniem jest w tej sytuacji sięgnięcie do aparatu pojęciowego prawa cywilnego (tak jak ma to miejsce na gruncie procedury karnej).
| Przepisy Rozdziału LVIII KPK przewidują expressis verbis możliwość uzyskania odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. W przeciwieństwie do regulacji z art. 46 KK na gruncie omawianej regulacji karnoprocesowej oba te świadczenia przewidziane są nie w alternatywie rozłącznej, lecz w koniunkcji (art. 552 § 1 KPK) lub w alternatywie łącznej (art. 553 § 1 KPK). Zgodnie z treścią art. 558 KPK, w kwestiach nieuregulowanych w Kodeksie postępowania karnego we wskazanym zakresie, posiłkowo stosuje się przepisy procedury cywilnej2. |
To z kolei powoduje szereg wątpliwości odnośnie charakteru odszkodowania (lub zadośćuczynienia) przysądzanego przez sąd karny w oparciu o wskazany przepis. W tej sytuacji należy zapytać, czy rzeczywiście, jak twierdzi H.J. Hirsch, naprawienie szkody, jak też zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nie traci swego cywilnoprawnego charakteru przez to, że przewidziane jest w Kodeksie karnym3. Czy też prawo karne, nie dysponując własną siatką pojęć niezbędną do określenia i oszacowania szkody wynikającej z czynu zabronionego, jak też oceny stopnia pokrzywdzenia ofiary przestępstwa, jedynie w pewnym zakresie (czysto pojęciowym) czerpie z prawa cywilnego4.
Rozstrzygnięcie tej kwestii jest istotne, ponieważ decyduje o sposobie podejścia do problemów, na które prawo cywilne i karne dają odmienne (często wzajemnie wykluczające się) odpowiedzi. Jednym z takich problemów jest możliwość nałożenia na sprawców współdziałających w popełnieniu przestępstwa, solidarnego obowiązku naprawienia szkody w oparciu o art. 46 KK. Na gruncie prawa cywilnego jest to możliwe (art. 266 § 1 KC), z punktu widzenia prawa karnego – nie (art. 20 KK). Przy propozycji cywilistycznego rozwiązania tego problemu, należy jednak mieć na uwadze, że decyzję w tym względzie będzie podejmował sąd karny, działając w oparciu o zasady prawa karnego – a specyfika procesu karnego polega na prawnokarnym osądzeniu sprawcy przestępstwa5.
Artykuł 46 KK jako środek karny
Artykuł 46 KK przewiduje obowiązek orzeczenia przez sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, jeśli sprawca został skazany za przestępstwo spowodowania zagrożenia lub naruszenia takich dóbr prawnych, jak: życie, zdrowie, bezpieczeństwo w komunikacji, środowisko, mienie lub obrót gospodarczy (§ 1). Zastępczo sąd może przyznać nawiązkę za doznaną krzywdę (§ 2). Naprawienie szkody zostało zatem ujęte w Kodeksie karnym jako środek karny6. Nie negując jego funkcji kompensacyjnej, należy mieć na względzie, że środek karny powinien spełniać również zadania represyjne i prewencyjne7. Uzyskanie całkowitego lub częściowego odszkodowania na podstawie art. 46 § 1 KK nie służy zatem jedynie [...]