Abstrakt

Instytucja potrącenia w postępowaniu upadłościowym stanowi jeden ze sposobów zaspokojenia wierzytelności, za którą upadły odpowiada osobiście tj. całym swoim majątkiem. Bez wątpienia zaspokojenie roszczenia wie­rzyciela w drodze potrącenia stanowi jego uprzywilejowanie w stosunku do innych wierzycieli, którzy nie mogą skorzystać z tej postaci zaspokojenia. Dopuszczalność potrącenia stanowi bowiem, odstępstwo od zasad rządzących zaspokajaniem wierzytelności w drodze podziału funduszy masy upadłości, tj. zasady pierwszeństwa i proporcjonalności czy też podziału sum uzyskanych ze zbycia przedmiotów obciążonych rzeczowo. Możliwość potrącenia, a co za tym idzie uzyskania zaspokojenia wierzytelności z pominięciem innych wierzycieli, uzasadnia się względami słuszności. Jak zauważono w literaturze, nie byłoby słusznym – w przypadku istnienia wierzytelności wzajemnych – żądać, by wierzyciel, a jednocześnie dłużnik upadłego miał spełniać w całości swe świadczenie, a za ekwiwalent uzyskiwał prawo do zaspokojenia swej wierzytelności na równi z innymi wierzycielami upadłego¹.

Ogólne uwagi o potrąceniu na tle Kodeksu cywilnego

Jak słusznie przyjęto w doktrynie omawiającej problematykę potrącenia na tle dawnego Prawa upadłościowego, potrącenie dokonywane w toku postępowania upadłościowego, mające charakter potrącenia ustawowego, dla swej skuteczności, musi spełniać – co do zasady – wszystkie przesłanki określone w bezwzględnie obowiązujących przepisach Kodeksu cywilnego i pociąga – w zasadzie – za sobą skutki tam przewidziane².

Przesłanki potrącenia wymagane przez przepisy Ko­deksu cywilnego przedstawiają się następująco. Przede wszystkim muszą tu istnieć dwie wierzytelności przy takim stanie faktycznym, w którym pewne osoby jednocześnie są względem siebie dłużnikami i wierzycielami³. Dalszą przesłanką dopuszczalności potrącenia jest jednorodzajowość świadczeń wynikających z obu wierzytelności. kodeks cywilny dopuszcza potrącenie, jeśli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku (art. 498 KC). Nie spełniają zatem powyższego wymagania wierzytelności, z których jedna opiewa na świadczenie pieniężne, a druga na świadczenie rzeczy oznaczonych co do gatunku, dalej wierzytelności, z których jedna opiewa na świadczenie rzeczy pewnego gatunku, a druga na świadczenie rzeczy innego gatunku, jak też wierzytelności, z których jedna opiewa na świadczenie rzeczy najwyższej jakości pewnego gatunku, a druga na świadczenie rzeczy niskiej jakości tego gatunku⁴. Konie­czną przesłanką potrącenia jest także wymagalność wierzy­telności. Jak podkreśla się w literaturze, mimo że w art. 498 KC, jest mowa wyraźnie o wymagalności obu wierzytelności, to przyjmuje się, iż nieodzowną przesłanką potrącenia jest tylko wymagalność wierzytelności potrącającego⁵. Ograniczenie warunku wymagalności tylko do wierzytelności potrącającego znajduje uzasadnienie w egzekucyjnej funkcji potrącenia. Potrącenie jest bowiem równoznaczne z przymusowym zaspokojeniem wierzytelności osoby, która składa oświadczenie o potrąceniu. Wreszcie, wierzytelności przedstawiane do potrącenia muszą być zaskarżalne, czyli musi istnieć możliwość ich dochodzenia przed sądem, czy też innym organem państwowym. I tu, podobnie jak w przypadku wymagalności, piśmiennictwo odnosi wymagalność zaskarżalności tylko do wierzytelności potrącającego przez wzgląd na egzekucyjną funkcję potrącenia⁶. Skoro potrącający może uczynić zadość niezaskarżalnej wierzytelności wzajemnej przez spełnienie świadczenia, to może również spełnić to świadczenie przez potrącenie z niej swej zaskarżalnej wierzytelności.

Zgodnie z art. 498 § 2 KC, wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. W konsekwencji, gdy do potrącenia przedstawiono tylko część wierzytelności, przy ustalaniu zakresu umorzenia uwzględnia się nie całą wierzytelność, lecz jedynie część, którą zawiera oświadczenie o potrąceniu⁷.

Trzeba pamiętać, że wszelkie prawa akcesoryjne zabezpieczające wierzytelność podlegającą umorzeniu wskutek potrącenia wygasają. Wynika to z faktu, że akcesoryjny charakter tych praw powoduje, iż dzielą los wierzytelności. Dotyczy to m.in. poręczenia, hipoteki, zastawu. W razie zaś częściowego umorzenia wierzytelności zabezpieczenie pozostają w mocy zabezpieczając jedynie wierzytelność w części, która nie uległa umorzeniu. Ma to doniosłe znaczenie przy zaspokajaniu wierzyciela mającego zabezpieczenie rzeczowe na składnikach masy upadłości. W takim przypadku wierzyciel, który uzyskał zaspokojenie części wierzytelności poprzez potrącenie może uczestniczyć w po­dziale sum uzyskanych ze zbycia rzeczy obciążonej tylko do wysokości pozostałej, nieumorzonej wierzytelności.

Omawiając skutki potrącenia należy mieć także na uwadze rozróżnienie dokonane w tej kwestii w doktrynie⁸. Po pierwsze, trzeba rozróżnić moment, gdy potrącenie staje się możliwe, tj. gdy ziszczą się wszystkie wymogi ustawowe świadczące o dopuszczalności potrącenia, od momentu kiedy oświadczenie o żądaniu potrącenia dojdzie do drugiej strony. Z chwilą wystąpienia przesłanek pozwalających na potrącenie nie dochodzi jeszcze do umorzenia wzajemnych wierzytelności i w sytuacji braku oświadczenia o potrąceniu którejkolwiek ze stron stosunku zobowiązanio­wego, sama jego możliwość nie miałaby żadnych skutków. Skutki te następują po nadejściu drugiego momentu, tj dojściu oświadczenia woli o potrąceniu strony żądającej do drugiej strony. Wtedy to następuje [...]