Abstrakt

Zachodzącym w dzisiejszym świecie zmianom społecznym, kulturowym, a także technicznym towarzyszy często poszukiwanie nowych sposobów emocjonalnej ekspresji, wcześniej nieznanych form artystycznej wypowiedzi. Rezultatem tego są nowe rodzajowo dzieła, które - o ile mają indywidualny charakter, a procesowi ich powstania przyznamy znamiona pracy twórczej - mogą ubiegać się o objęcie prawnoautorską ochroną. Za przykład takich dzieł służyć mogą nie tylko różne kategorie utworów multimedialnych¹, w tym gry komputerowe, czy inne kreowane komputerowo dzieła audiowizualne, ale także instalacje, performance, video art, czy muzyka miksowana przez dj’ów. W opracowaniu szczególną uwagę poświęcono nowemu zjawisku w sztuce, jakim jest found footage film.

Charakterystyka ogólna found footage film

Found footage film (nie istnieje polska nazwa odpowiadająca temu terminowi) jest stosunkowo nowym sposobem tworzenia dzieł audiowizualnych. Ten kierunek, znany od połowy XX w., uznawany także za sztukę pasożytniczą, polega na wykorzystywaniu do powstania nowego dzieła cudzych, znanych odbiorcom materiałów filmowych. Często używa się w tym celu utworów żyjących twórców, co dodatkowo wyostrza pojawiające się w omawianej sytuacji wątpliwości natury prawnej i etycznej.

W chwili obecnej found footage film traktowany jest jako jeden z najważniejszych nurtów współczesnej sztuki filmowej. Krytycy nie mają wątpliwości, że stworzone w ten sposób utwory zasługują na miano dzieł sztuki.

Found footage film to filmowe „ready made”, powstałe ze składników pochodzących z innych utworów. Chara­kterystyczną cechą takich dzieł jest zawłaszczanie oraz subwersja istniejących audiowizualnych zawartości. Do powstania found footage film stosuje się metody polegające na przejęciu istniejących w obiegu utworów czy ich fragmentów. Zdaniem niektórych teoretyków sztuki, jest to rodzaj sztuki krytycznej.

Technika powstawania filmów tego rodzaju podobna jest do tworzenia muzyki przez dj’ów. Różny jest jedynie materiał używany przy kreowaniu nowych utworów; jest nim zawartość utworów muzycznych albo filmów (utworów audiowizualnych). Filmy wykorzystywane w found footage są redukowane do rangi „surowca. Propagatorzy found footage wybierają fragmenty cudzych filmów, tną je, doklejają do innych fragmentów filmów (z dzieł swoich czy innych autorów). W procesie twórczym wykorzystywane są też materiały audiowizualne w całości, niekiedy z przyspieszeniem lub zwolnieniem przebiegu akcji⁴.

Problemy prawne

Opisany powyżej nurt twórczości może skłaniać do rozważenia kilku kwestii prawnych, na temat których literatura prawnicza dotychczas się nie wypowiadała. Z jednej strony, pojawia się pytanie: czy rozpatrywana metoda pracy jest w świetle prawa dopuszczalna, jakie normy prawne ją usprawiedliwiają, z drugiej strony pytanie o to, jak należy klasyfikować na gruncie prawa autorskiego rezultaty takiej pracy oraz - ewentualne – w jaki sposób powinny być one chronione. Dylematy prawne wynikają przede wszystkim z trudności znalezienia mocnego normatywnego usprawiedliwienia dla posługiwania się rezultatami cudzej twórczej pracy; towarzyszyć im mogą też poważne dylematy etyczne, związane z „ułatwianiem sobie pracy cudzym kosztem”.

Należy zauważyć, że choć prawo autorskie jest dynamiczną dziedziną, która stosunkowo szybko ewoluuje i reaguje na zmiany zachodzące w sferze twórczości artystycznej oraz naukowej, trudno jednak oczekiwać, aby było w stanie tym zmianom w sposób błyskawiczny sprostać. W związku z tym nasuwają się wątpliwości, co robić w przypadku, gdy autorzy tworząc swoje dzieła sięgają po metody dotychczas nieznane, takie, które wyraźnie wykraczają poza kontekst brany pod uwagę przy kształtowaniu obowiązujących przepisów Prawa autorskiego, a nawet przepisy te naruszają.

1. Found footage film a plagiat

Ponieważ twórcy found footage film w pewnym sensie zawłaszczają materiały filmowe cudzego autorstwa, pojawiają się wątpliwości, czy [...]