Abstrakt

W ciągu ostatnich kilku lat ożywiła się dyskusja na temat kształtu zasad przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Intensywne prace Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, których skutkiem było powstanie trzech projektów zmian art. 442 Kodeksu cywilnego, a ponadto wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1.9.2006 r.¹ istotnie wpłynęły na to, że od 10.8.2007 r. obowiązują nowe reguły w tym zakresie. Niniejszy artykuł ukazuje instytucję przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym na przełomie lat od czasu obowiązywania Kodeksu zobowiązań do dnia dzisiejszego. Przedstawia on polemikę zawartą w orzecznictwie i literaturze na temat wykładni art. 283 Kodeksu zobowiązań² i art. 442 KC, która niewątpliwie wpłynęła na zainteresowanie problemem ochrony interesu poszkodowanych w ostatnim czasie. Omawia także projekty nowelizacji Kodeksu cywilnego z 31.1.2006 r. i 20.3.2006 r. przygotowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego oraz przede wszystkim ustawę z 16.2.2007 r. nowelizującą kodeks cywilny³.

Ewolucja zasad przedawnienia roszczeń deliktowych

Kodeks zobowiązań regulował instytucję przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym w art. 283 § 1 i 2 KZ⁴. Zgodnie z jego brzmieniem, wierzytelności te ulegały przedawnieniu z upływem 3 lat liczonych od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do odszkodowania. W każdym razie wierzytelności przedawniały się z upływem 20 lat od dnia spełnienia czynu wyrządzającego szkodę. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, wierzytelności ulegały przedawnieniu dwudziestoletniemu, licząc od dnia popełnienia przestępstwa. Jak wskazywano, dwudziestoletnie przedawnienie roszczeń deliktowych było niejako syntezą uregulowań zawartych w ustawodawstwach państw sąsiednich. Między innymi autor uzasadnienia do kodeksu, R. Longchamps de Bérier, podkreślał, że wprowadzając przedmiotowy termin, oparto się zasadniczo na unormowaniach trzech ustawodawstw – austriackiego, niemieckiego i szwajcarskiego – art. 1489 ABGB, art. 852 BGB oraz art. 60 ZGB. Jego długość była uzasadniana w szczególności żywym i rozwijającym się tempem życia⁵.

Po wejściu w życie dekretu z 12.10.1946 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego⁶, zgodnie z art. 12 POPC, w przypadku braku przepisów szczególnych, do przedawnienia roszczeń majątkowych należało stosować przepisy Kodeksu zobowiązań o przedawnieniu.

Z dniem 1.10.1950 r. zaczęły obowiązywać Przepisy wprowadzające przepisy ogólne Kodeksu cywilnego⁷. Na mocy art. III PWPOKC dwudziestoletni termin przedawnienia dla roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym został zastąpiony terminem dziesięcioletnim. Przepis art. III zawierał ogólną zasadę, że: „ilekroć obowiązujące przepisy bądź nie określają szczególnego terminu przedawnienia, bądź też przewidują termin przedawnienia dłuższy niż lat 10, termin ten wynosi lat 10”. Długość terminów przedawnienia w zmienionym brzmieniu odpowiadała art. 442 § 1 KC.

Zgodnie z art. 442 § 1 KC, roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawniały się z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia (termin liczony a tempore scientiae). W każdym jednak wypadku roszczenia odszkodowawcze przedawniały się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (termin liczony a tempore facti). Artykuł 442 § 2 KC określał dziesięcioletni termin przedawnienia roszczeń wynikających ze zbrodni lub występku, liczony od dnia popełnienia przestępstwa, w tym przypadku termin trzyletni nie miał zastosowania.

Przepis art. 442 § 1 zd. 2 KC, wskazany powyżej, został uznany na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1.9.2006 r.⁸ za niezgodny z art. 2 i art. 77 ust. 1 oraz z art. 32, art. 37 i art. 45 Konstytucji przez to, że pozbawiał on pokrzywdzonego możliwości dochodzenia odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zdarzenia sprawczego⁹. Wskazany wyrok stanowił przełomowy, istotny głos w dyskusji nad problematyką przedawnienia roszczeń deliktowych. Tezy w nim zawarte znalazły odzwierciedlenie w nowoutworzonym porządku prawnym.

Dnia 20.4.2007 r. Prezydent podpisał ustawę z 16.2.2007 r.¹⁰ o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, która z dniem 10.8.2007 r.¹¹ uchyliła art. 442 KC i wprowadziła nowy przepis art. 4421 KC. Na mocy tej regulacji roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Ponadto ustawa nowelizacyjna wprowadziła dwudziestoletni termin przedawnienia roszczeń wynikających ze zbrodni lub występku bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie za nią odpowiedzialnej. W razie jednak wyrządzenia szkody na osobie przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. W art. 4421 § 4 KC zawarto instytucję wstrzymania biegu przedawnienia roszczeń w stosunku do osoby małoletniej, które nie może się skończyć wcześniej, niż z upływem 2 lat od momentu uzyskania przez nią pełnoletniości.

Problematyka przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym w orzecznictwie

Z uwagi na obecne istotne zmiany zasad przedawnienia roszczeń deliktowych warto przedstawić w ujęciu historycznym, jak ewoluowało orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym przedmiocie. Omawiana problematyka była od lat, z mniejszym bądź większym natężeniem, przedmiotem dyskusji, która uwidaczniała swoistą sprzeczność między ratio legis instytucji przedawnienia a zasadą ochrony interesu osób poszkodowanych.

Początek rozważań SN na powyższy temat miał miejsce już za czasów obowiązywania Kodeksu zobowiązań. W orzeczeniu z 21.11.1945 r. (C III 733/45, OSN Nr 2/1948, poz. 3)¹² SN stwierdził wyraźnie, że roszczenia odszkodowawcze ulegają przedawnieniu wtedy, gdy osoba poszkodowana wie o szkodzie. Tym samym nie może ulec przedawnieniu roszczenie, gdy brak jest po stronie wierzyciela wiedzy w powyższym zakresie lub nie jest możliwe jej zdobycie. Przedmiotowa teza została podtrzymana w uchwale z 17.6.1963 r. (III CO 38/62, OSN Nr 2/1965, poz. 2) z zaznaczeniem, że w wypadku, w którym szkoda nie zbiega się z czynem, termin dziesięcioletni przedawnienia roszczeń o jej naprawienie, zgodnie z art. 283 KZ, należy liczyć począwszy od dnia, w którym szkoda się ujawniła. Na przykładzie wyżej przytoczonych orzeczeń należy stwierdzić, że pogląd judykatury na problem dochodzenia roszczeń o naprawienie szkód deliktowych w czasie obowiązywania KZ oraz na początku obowiązywania KC był bardzo korzystny dla poszkodowanych. Początek przedawnienia roszczeń utożsamiano z pojęciem wymagalności, co wiązało się ściśle z doznaniem szkody, bez niej nie można było mówić o możności dochodzenia roszczenia.

Sąd Najwyższy szybko zmienił swoje stanowisko w przed­miotowej kwestii. W uchwale z 12.2.1969 r. (III PZP 43/68, OSN 1969, poz. 150) jako początek biegu terminu przedawnienia z art. 283 KZ wskazano ustanie działania i zaniechania wywołującego szkodę. Nowoprzyjętą tezę SN uzasadniał, powołując się na wyraźną wolę ustawodawcy, który w art. 283 § 3 KZ (a później w art. 442 KC) wskazał, że w każdym wypadku roszczenie odszkodowawcze przedawnia się po 10 latach od zdarzenia wyrządzającego szkodę. Podkreślenie zwrotu „w każdym wypadku” jest istotne, gdyż wyrażenie to nie przewiduje innej możliwości, innych rozwiązań i odstępstw od wyrażonej tam zasady. Uchwała SN z 12.2.1969 r. została wpisana do księgi zasad prawnych. W orzecznictwie został zapoczątkowany pogląd, że początek biegu terminu przedawnienia jest niezależny od wymagalności roszczenia odszkodowawczego. Przedmiotową tezę SN, a także inne sądy podtrzymywały w wielu orzeczeniach w podobnych sprawach¹³, choć sporadycznie zdarzały się orzeczenia głoszące odmienny pogląd¹⁴.

Rozwój nauki, techniki, bieg życia sprawił, że orzecznictwo SN stało się bardziej elastyczne w kwestii zasad przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W latach 2003–2005 zaistniał w orzecz­nictwie zdecydowanie odmienny od powyższego nurt, w którym istotne znaczenie nadano ochronie osoby poszkodowanej. W przełomowym orzeczeniu SN z 21.5.2003 r. (IV CKN 378/01, OSP Nr 4/2004, poz. 55) SN stwierdził, że przed powstaniem szkody nie może rozpocząć się bieg określonego w art. 442 § 1 zd. 2 KC terminu przedaw­nienia roszczenia o jej naprawienie. Sąd Najwyższy nie powtórzył akcentowanych wcześniej twierdzeń, co do bez­względnej literalnej wykładni omawianego przepisu, a opierając się głównie na zasadach słuszności wskazał, że analizując problem przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, nie można abstrahować od części ogólnej prawa cywilnego, a w szczególności od art. 120 § 1 KC. Przepis ten stanowi o tym, że bieg terminu przedawnienia liczy się od dnia wymagalności roszczenia. W ocenie SN należało uznać, że przepis art. 442 § 1 zd. 2 KC miał zastosowanie jedynie do sytuacji typowych, czyli takich, w których szkoda powstanie jednocześnie z momentem jej wyrządzenia. Podstawowa teza i założenia, poczynione we wskazanym wyżej orzeczeniu, zostały podtrzymane w kolejnym z 23.2.2005 r. (III CK 295/04).

Zmiana stanowiska wyrażonego w orzecznictwie nie trwała długo. W wyroku z 16.3.2005 r. (II CK 538/04, Pal. Nr 1–2/2006, s. 266) SN zaprezentował zupełnie odmienną koncepcję wykładni art. 442 KC, wracając niejako do poglądów ugruntowanych dotychczas w literaturze i orzecznictwie. Stwierdził mianowicie, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, przedawnia się zawsze po upływie 10 lat od zdarzenia, które ją wywołało, bez względu na to, kiedy szkoda powstała. Sąd Najwyższy ponownie wskazał, że przepis art. 442 KC był przepisem szczególnym, a poprzez to wyłączał samodzielne zastosowanie art. 120 KC¹⁵.

Z uwagi na istotną wątpliwość co do wykładni art. 442 KC, a przede wszystkim z uwagi na niejednolitość orzecznictwa, SN ogłosił [...]