Abstrakt

Poniższy artykuł opisuje rolę, status, a także czynności biegłych w postępowaniach sądowych. Opracowanie to zostało przedstawione na XV Krajowej Konferencji Rzeczoznawców Majątkowych – Warszawa 2006.

Uwagi wprowadzające

Sąd orzekający, aby mógł wydać orzeczenie w rozpoznawanej sprawie, musi dysponować materiałem procesowym uzyskanym poprzez przeprowadzenie stosownych dowodów. Materiał ten może być potrzebny do wydania nie tylko ewentualnych orzeczeń wpadkowych, ale przede wszystkim do wydania orzeczenia co do istoty sprawy. W sądowym postępowaniu rozpoznawczym doniosłe znaczenie przypada tym czynnościom procesowym, które zmierzają do poznania rzeczywistości w postępowaniu cywilnym/karnym, a w szczególności do ustalenia faktów mających istotne znaczenie dla merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. Te czynności procesowe sądu, podejmowane w ramach postępowania dowodowego, można określić mianem „czynności dowodowych”. Czynności dowodowe to pewne sformalizowane – pod względem treści i formy – działania sądu będące elementami postępowania dowodowego. Na te działania sądu składać się będą czynności procesowe obejmujące:

• dopuszczenie dowodów,
• przeprowadzenie dowodów – zapoznanie się sądu z treścią dopuszczonych dowodów,
• wykorzystanie dowodów – ocena wiarygodności i mocy przeprowadzonych dowodów¹.

Przyjęty w prawie procesowym katalog środków dowodowych (art. 244–309 KPC, art. 168–242 KPK) nie daje podstaw do przyjęcia, że jest to system bezwzględnie zam­knięty (numerus clausus), wyłączający możliwość przeprowadzenia innego dowodu nienazwanego. Za otwartym charakterem tego systemu przemawia wyraźnie treść przepisu art. 309 KPC, zgodnie z którym sąd może przeprowadzić inne, niewymienione w ustawie dowody, przy czym zobowiązany jest określić sposób przeprowadzenia tego dowodu przy odpowiednim wykorzystaniu przepisów dotyczących środków dowodowych uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego².

Chociaż polskie prawo procesowe nie wartościuje z góry poszczególnych środków dowodowych, to jednak w praktyce szerokiego wymiaru sprawiedliwości obserwuje się, że niektóre z nich nabierają zdecydowanie większego znaczenia. Dowód z dokumentów – zwłaszcza urzędowych – stanowi zdecydowanie „pewny” środek dowodowy w porównaniu z zeznaniami świadków czy przesłuchaniem stron. Wobec rozwoju technik pozwalających na wytworzenie falsyfikatu trudnego do odróżnienia od oryginału dochodzi jednak do przesunięcia ciężaru wartości dowodowej na zeznania świadków/stron, pomimo obciążenia ich elementem subiektywizmu oraz różnych możliwości postrzegania i komunikowania przez osoby swoich spostrzeżeń. Niejednokrotnie nawet o wartości wymienionych dowodów „przesądza” opinia biegłego – przykładowo opinia biegłego grafologa o autentyczności dokumentu prywatnego, a nawet urzędowego. Rola biegłego w szerokim wymiarze sprawiedliwości staje się wręcz wiodąca. Konieczne więc jest, aby faza naukowo-badawcza postępowania rozpoznawczego była dokonywana przez obiektywnych i dysponujących dużym zasobem wiedzy i doświadczenia specjalistów – fachowców określonej specjalności, które nie stanowią zamkniętego katalogu – przy zachowaniu wszystkich „zasad sztuki” danej dziedziny wiedzy i techniki oraz w warunkach zapewniających rzetelność otrzymanych rezultatów⁴.

Status biegłego sądowego

Biegły sądowy jest organem pomocniczym wymiaru sprawiedliwości w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych. Stanowi instytucję sądowego prawa procesowego i może używać tytułu biegłego sądowego tylko sporządzając opinie dla określonego w przepisach prawa kręgu podmiotów. Używanie tytułu biegłego sądowego w innych działaniach jest bezprawne i dyskredytuje daną osobę w stopniu pozwalającym uznać, że nie daje ona rękojmi należytego wykonywania obowiązków biegłego⁵. Kwestia charakteru prawnego instytucji biegłego nasuwa wątpliwości głównie z tego powodu, że pod względem strukturalnym korzystanie z wiadomości biegłego odbywa się na tych samych zasadach, które normują dopuszczalność korzystania z cudzych wiadomości dla celów procesowych. Stąd normy o korzystaniu z opinii biegłych znajdują się w dziale o dowodach (art. 278–291 KPC, art. 193–206 KPK), bezpośrednio po przepisach o dowodzie z zeznań świadków, a te ostatnie przepisy poleca się stosować posiłkowo przy przesłuchaniu biegłych (art. 280 KPC oraz art. 197 § 3 KPK). O ile jednak w strukturze trudno uchwycić właściwą różnicę, o tyle jest ona widoczna w funkcji spełnianej przez te podmioty. Funkcja świadka jest funkcją bierną, podczas gdy funkcja biegłego – przeciwnie – jest niewątpliwie funkcją czynną. Świadek jest przesłuchiwany; biegły choć również jest przesłuchiwany, ale ponadto może brać udział – jak sędzia – w rozprawie przez studiowanie akt sprawy, zadawanie pytań świadkom i stronom, a także uczestniczenie w oględzinach (art. 284 i 292 KPC, art. 198 § 1 i 2 KPK). Świadek podaje wiadomości, które zna – niezależnie od zalecenia sędziego – natomiast biegły przekazuje wiadomości specjalne w związku ze zleceniem, jakie otrzymał od sądu. Trzeba także uwzględnić, że [...]