Abstrakt
Żądanie zaliczenia darowizn na poczet sched spadkowych rozszerza zakres przedmiotowy kognicji sądu dokonującego działu spadku. Wychodzi ono bowiem poza zakres klasycznego pojmowania działu spadku. Żądanie to nie wiąże się bezpośrednio z podziałem substancji majątkowej i roszczeniami wypływającymi z łączącej spadkobierców wspólności majątku spadkowego (por. art. 684–686 KPC). Instytucja zaliczenia darowizn wpływa jednak w decydujący sposób na to, co każdy ze spadkobierców otrzyma w wyniku przeprowadzonego działu spadku. Kształtuje ona zatem treść ostatecznego rozstrzygnięcia sądu ustalając rozmiar i skład sched spadkowych. Analizując zagadnienie zaliczenia darowizn nie można też tracić z pola widzenia celu wprowadzenia tej instytucji. Jej zadaniem jest doprowadzenie do wyrównania proporcji między spadkobiercami w zakresie korzyści majątkowych otrzymanych od spadkodawcy za jego życia oraz przypadłych im później w wyniku dziedziczenia majątku spadkowego. Istotny tu jest więc także element słuszności w rozstrzyganiu sporu, który mieści się ex definitione w pojęciu wymiaru sprawiedliwości sprawowanego przez sądy. Rozstrzygając o zaliczeniu darowizn przywraca się także elementarne poczucie sprawiedliwości zachwiane dokonaniem przez spadkodawcę przysporzeń majątkowych na rzecz wybranych osób bliskich1.
Wprowadzenie
Problematyka zaliczenia darowizn na schedy spadkowe została uregulowana w art. 1039–1043 KC. Przepisy normujące tę instytucję nawiązują zasadniczo do swego pierwowzoru, tj. do regulacji zamieszczonych w art. 63–67 Prawa spadkowego z 1946 r.2. W ówczesnym stanie prawnym analizowaną instytucję określono jako „wyrównanie przysporzeń”. Celem przybliżenia rozwiązań przyjętych w poprzednio obowiązującym stanie prawnym należy przytoczyć podstawowe reguły rządzące dokonywaniem tychże zaliczeń3.
Wyrównanie przysporzeń mogło być dokonane tylko w związku z działem spadku. W wypadku postępowania o dział spadku, art. 151 § 1 in principio dekretu o postępowaniu spadkowym4 wyraźnie postanawiał, że: „sąd w postępowaniu działowym rozstrzyga również o wyrównaniu przysporzeń”. Przyjmowano także, że wyrównań sąd dokonuje z urzędu. Nie był konieczny w tym względzie stosowny wniosek spadkobiercy, gdyż wystarczające było przytoczenie okoliczności, z których by wynikało, że zachodzą przesłanki do wyrównania. Przy przeprowadzeniu wyrównania doliczało się do spadku przysporzenie według jego stanu w chwili dokonania przysporzenia oraz według wartości, jaką ono miało w chwili przeprowadzenia wyrównania. Sama operacja wyrównania była zabiegiem czysto rachunkowym stanowiącym podstawę do przeprowadzenia działu spadku. Krąg spadkobierców zobowiązanych do wyrównania przysporzeń ograniczony był do zstępnych spadkodawcy, będących jego spadkobiercami ustawowymi. Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany był również do wyrównania przysporzeń dokonanych na rzecz wstępnego, w miejsce którego wstępował on do spadku. Przeprowadzenie wyrównania prowadziło do odpowiedniego zmniejszenia schedy tego spadkobiercy, który otrzymał wcześniej przysporzenie podlegające wyrównaniu. Jeżeli wartość przysporzenia przewyższała schedę spadkobiercy zobowiązanego do wyrównania, to wtedy nie ustalało się dla niego schedy, a on sam nie był zobowiązany do zwrotu nadwyżki. Większość rozwiązań przyjętych w prawie spadkowym zostało recypowanych do KC.
Dział spadku a zaliczanie darowizn
Pomimo braku stosownej regulacji w przepisach art. 680–689 KPC – wskazującej, że sąd w postępowaniu o dział spadku rozstrzyga również o zaliczeniu darowizn na schedy spadkowe – nie może budzić wątpliwości stwierdzenie, że do zaliczenia darowizn może dojść tylko przy dziale spadku. Względy techniki legislacyjnej sprawiły, że materia dotycząca zaliczenia darowizn na schedy spadkowe została w całości uregulowana w KC. Nie było zatem potrzeby dokonywania stosownych zapisów w przepisach normujących postępowanie o dział spadku5. Zaliczenie darowizn na schedy spadkowe jest tak immanentnie związane z przeprowadzanym działem spadku, że nie może ono być dokonywane – i to zarówno ex ante, jak i ex post – w oderwaniu od działu majątku spadkowego. Stanowisko to zostało powszechnie przyjęte w doktrynie i orzecznictwie.
| S. Wójcik trafnie zwrócił uwagę, że w praktyce do zaliczenia darowizn dochodzi w sądowym postępowaniu działowym, gdyż wynikłe z tego tytułu spory między spadkobiercami z reguły sprawiają, że zawarcie umowy o dział spadku nie jest możliwe6. Według J. Gwiazdomorskiego, to ścisłe iunctim, które zachodzi między zaliczeniem darowizn a działem spadku jest zasadniczą wadą przepisów KC o zaliczeniu darowizn7. Zdaniem tego autora, dostrzeżone ułomności dotyczą dwóch elementów. Po pierwsze, spadkobierca uprawniony do żądania zaliczenia darowizny i chcący je przeprowadzić będzie zmuszony do zainicjowania postępowania działowego. Po drugie, przeprowadzenie zaliczenia darowizny sprawia, że pretensje uprawnionych do tego żądania spadkobierców ulegają zaspokojeniu przed wszystkimi wierzycielami spadkowymi. Prowadzi to w efekcie do poważnego zagrożenia interesów tych wierzycieli. |
Wydaje się jednak, że racja leżąca u podstaw wprowadzenia do systemu prawa instytucji zaliczenia darowizn na schedy spadkowe zasługuje na większą ochronę nawet kosztem dostrzeżonych wadliwości związanych z jej stosowaniem. Interesy wierzycieli spadkowych i tak są dostatecznie chronione rozwiązaniem przyjętym w art. 1034 § 2 KC.
Skutki prawne zaliczenia darowizn
Operacja zaliczenia darowizn wywiera wpływ jedynie na ustalenie sched spadkowych. Przeprowadzana jest ona w obrębie kręgu spadkobierców. Nie działa ona na zewnątrz i nie wywiera skutków wobec osób trzecich. Zaliczenie darowizn nie wpływa na wysokość udziałów, w jakich spadkobiercy zostali powołani do spadku, nie zmienia zakresu ich odpowiedzialności za długi spadkowe, nie wywiera też wpływu na skuteczność zaliczonych darowizn8. Zaliczenie darowizn jest natomiast przesłanką rozstrzygnięcia o podziale majątku spadkowego, decyduje ono bowiem o wielkości sched spadkobierców9.
Krąg osób zobowiązanych do zaliczenia darowizn
Instytucja zaliczenia darowizn na schedy spadkowe nie ma zastosowania do każdego kręgu uczestników koniecznych postępowania o dział spadku. Krąg podmiotów zobowiązanych do zaliczenia darowizn został określony w art. 1039 § 1 i art. 1041 KC. Zgodnie z art. 1039 § 1 KC, do zaliczenia darowizn może dojść wówczas jeżeli dział spadku następuje między dziedziczącymi z ustawy zstępnymi, albo między dziedziczącymi z ustawy zstępnymi i małżonkiem. Mamy więc tu do czynienia z [...]