Abstrakt
W niniejszym artykule Autor dokonuje analizy problematyki układu w postępowaniu upadłościowym, w tym przedstawia zagadnienia dotyczące charakteru prawnego układu i czynności powierniczych, warunków propozycji układowych i postanowień układu, statusu wierzycieli zabezpieczonych powierniczo w upadłości z możliwością zawarcia układu. Swoje rozważania Autor przedstawia na tle regulacji Prawa o postępowaniu układowym z 1934 r.1 oraz obowiązującego Prawa upadłościowego i naprawczego2.
Charakter prawny (istota) układu
„Zaspokojenie wierzycieli jest niewątpliwie podstawowym celem prawa upadłościowego. Z istoty niewypłacalności wprawdzie wynika, że wierzyciele nie mogą być zaspokojeni w całości, prawo upadłościowe jednak powinno stwarzać sprzyjające warunki, by w postępowaniu upadłościowym wierzyciele byli zaspokojeni w jak najwyższym stopniu”3. Normatywnym wyrazem owego założenia są przepisy art. 2 i art. 14 ust. 1, z których pierwszy deklaruje dodatkowy cel postępowania upadłościowego w postaci „zachowania dotychczasowego przedsiębiorstwa dłużnika”, co zasadniczo osiąga się w postępowaniu z możliwością zawarcia układu.
W doktrynie ukształtowanej na płaszczyźnie Prawa upadłościowego4 i Prawa o postępowaniu układowym wyrażano rozbieżne zapatrywania na temat charakteru prawnego układu. Poszczególni autorzy na ogół akcentowali różne elementy układu i na tej podstawie tworzyli definicje, którym z tego względu – trafnie – zarzucano jednostronność.
| W orzecznictwie reprezentatywna w tej kwestii była następująca wypowiedź Sądu Najwyższego: „Układ (...) jest złożonym aktem prawnym. Składają się na ten akt umowa między dłużnikiem i wierzycielami oraz władcza czynność sądu państwowego w postaci zatwierdzenia układu. Zatwierdzenie układu w sposób przewidziany przez przepisy PrUkł jest istotnym warunkiem jego ważności i skuteczności, gdyż bez zatwierdzenia brak jest obowiązującego układu. Porozumienie między dłużnikiem a wierzycielami ma niewątpliwie charakter cywilnoprawny. Dokonuje się przez to porozumienie zmiana stosunku materialnoprawnego, łączącego dłużnika oraz wierzycieli. Specyfika układu polega jednak na tym,że samo porozumienie nie wywiera skutków przewidzianych dla układu. Moc prawną układowi nadaje dopiero orzeczenie sądu. Układ zawierany jest w formie, jaką prawo przewiduje dla podejmowania uchwał. Mamy tu do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli przez więcej niż jeden podmiot, jednakże dla prawnej skuteczności układu nie jest konieczne, by oświadczenia woli wszystkich podmiotów były zgodne. Specyficzna umowa, jaką jest układ (zawierany w szczególnym postępowaniu sądowym, które toczy się w celu jego zawarcia), stanowi jednocześnie wyjątek od reguły, że umowa obowiązuje tylko osoby, które wyraziły wolę jej zawarcia. Z tych powodów konieczne jest zatwierdzenie układu przez sąd. Sąd, po przeprowadzeniu postępowania, orzeka, czy przedstawione propozycje zaspokojenia wierzycieli są miarodajne także dla mniejszości, która nie głosowała nad układem”5. |
Uwzględniając poglądy wypowiadane na gruncie dawnych przepisów oraz zmiany dokonane w omawianej materii przez Prawo upadłościowe i naprawcze6 można przyjąć, że układ jest szczególnym aktem prawnym, do którego powstania niezbędne są trzy elementy (conditiones sine qua non), o różnym pod względem jurydycznym charakterze. Elementami tymi są:
- oświadczenie woli upadłego zawarte w zgłoszonych propozycjach układowych,
- oświadczenie woli złożone w sformalizowanej formie (głosowanie) na zgromadzeniu przez odpowiednią liczbę wierzycieli oraz
- orzeczenie sądu zatwierdzające układ.
Oświadczenia woli upadłego i wierzycieli mają charakter cywilnoprawny, orzeczenie sądu natomiast reprezentuje element publicznoprawny układu.
Warunki (treść) propozycji układowych i postanowień układu
Panuje zgoda co do tego, że PrUpadNapr nie tworzy zamkniętego katalogu dopuszczalnych sposobów „restrukturyzacji zobowiązań” (uwaga: wyrażenie to oceniam jako niepoprawne) i kształtowania na przyszłość stosunków prawnych podmiotów, których mają wiązać postanowienia układu (art. 290–292 PrUpadNapr). Poszczególne przepisy tego prawa wymieniają różne sposoby zmiany zobowiązań upadłego i wiążące się z tym sposoby zaspokajania wierzycieli, nie jest to jednak wyliczenie wyczerpujące, w przeciwieństwie do uregulowania przyjętego dawniej w przepisach art. 20 § 1 i 2 PrUkł.
Stosownie do treści przepisów PrUpadNapr, strony zawierające układ mogą w nim przyjmować – w szczególności – następujące sposoby zmiany zobowiązań upadłego i zaspokajania jego wierzycieli: 1) odroczenie wykonania zobowiązań (art. 270 ust. 1 pkt 1), z zastrzeżeniem, że układ powinien określać ostateczny termin, do którego zobowiązanie należy wykonać7; 2) rozłożenie spłaty długów na raty (art. 270 ust. 1 pkt 2); 3) zmniejszenie sumy długów (art. 270 ust. 1 pkt 3); 4) konwersja wierzytelności na udziały lub akcje (art. 270 ust. 1 pkt 4 oraz art. 294 ust. 3 w zw. z art. 255–262 i 430–433 KSH); 5) ustanowienie, zmiana, zamiana lub uchylenie prawa zabezpieczającego określoną wierzytelność (art. 270 ust. 1 pkt 5 oraz art. 277 w zw. z art. 284 ust. 1; należy podkreślić, że użyte w treści art. 270 ust. 1 pkt 5 wyrażenie „uchylenie prawa zabezpieczającego określoną wierzytelność” nie znajduje odpowiednika w przepisach Kodeksu cywilnego i ustawy o księgach wieczystych i hipotece; 6) likwidacja majątku upadłego i zaspokojenie wierzycieli w formie pieniężnej, przez przejęcie majątku upadłego przez wierzycieli albo w inny jeszcze sposób (art. 271 w zw. z art. 275); 7) spłata wierzycieli z zysku przedsiębiorstwa upadłego, dokonywana przez samego upadłego albo przez przymusowego zarządcę ustanowionego w układzie (art. 276 w zw. z art. 294); 8) zakaz wypowiedzenia umów wymienionych w art. 90 ust. 1 i 2 „do czasu wykonania układu”. |
Możliwość zamieszczenia w treści układu postanowień, które by w inny sposób (ustawa nazywa go „alternatywnym” – zob. art. 280 ust. 1 pkt 6 ) zmierzały do zaspokojenia wierzycieli, limitowana jest dwojako:
a) przez bezwzględne wymaganie, by układ nie naruszał prawa i by mógł być wykonany (art. 288 ust. 1 w zw. z art. 58 KC)8,
b) przez postulat, by warunki układu nie były „rażąco krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciwko układowi i zgłosili zarzuty” (art. 288 ust. 2).
Wszelkie zatem pomysły stron, które nie przekraczają owych ram, muszą być uznane [...]