Abstrakt
Dynamiczny rozwój ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej jest widoczny w wielu ustawodawstwach europejskich, gdzie oprócz tzw. powszechnych obowiązkowych ubezpieczeń OC wprowadzono wiele przypadków, w których zawarcie takiej umowy jest ustawowym warunkiem wykonywania określonego zawodu bądź prowadzenia określonej działalności1. Powodem takiego stanu rzeczy jest potrzeba „wzmacniania” odpowiedzialności cywilnej poprzez zapewnienie poszkodowanym kompensacji niezależnie od niewypłacalności sprawcy, a z drugiej strony – ochrona potencjalnych sprawców szkód przed nadmiernymi obciążeniami finansowymi z tytułu ich odpowiedzialności cywilnej. Istota ubezpieczenia OC sprowadza się do tego, że zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na rzecz której zawarta została umowa ubezpieczenia2.
Wprowadzenie
Umowny stosunek ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej leżący w sferze zainteresowania norm kolizyjnych będzie zawierał takie elementy, które wiążą go z więcej niż jednym systemem prawa krajowego, a ściślej systemem prawno-merytorycznym właściwym dla takiej umowy. W piśmiennictwie dla takiego rodzaju umów ubezpieczenia zaproponowano pojęcie ubezpieczenia cross–border3. Ubezpieczenie cross–border cechuje się „międzynarodowością”, przez co należy rozumieć powiązanie prawnego stosunku z więcej niż jednym obszarem prawnym4. Dla identyfikacji ubezpieczenia cross–border kluczowe znaczenie ma zagadnienie tzw. lokalizacji (umiejscowienia) ryzyka, którego ochrona ubezpieczeniowa dotyczy5.
W literaturze podkreśla się, że ubezpieczeniem obowiązkowym może być ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej oraz wyjątkowo ubezpieczenie mienia6. O tym, czy dane ubezpieczenie jest ubezpieczeniem obowiązkowym, decyduje nałożenie obowiązku zawarcia umowy przez ustawę lub umowę międzynarodową. Dotyczy to zwłaszcza tych dziedzin życia, w których ryzyko wystąpienia wypadku jest szczególnie wysokie lub też powstała szkoda ze względu na swój rozmiar i zakres może przybrać charakter masowy.
Celem niniejszego artykułu jest analiza zagadnień kolizyjnoprawnych, jakie występują w obrębie kontynentu europejskiego na gruncie umów ubezpieczenia obowiązkowego, jak również wskazanie pewnych rozwiązań dla powstałych w tej materii problemów. Z uwagi na to, że obowiązkowe ubezpieczenie posiadaczy pojazdów mechanicznych jest przedmiotem odrębnego programu harmonizacyjnego, kwestia ta zostanie w ramach niniejszego artykułu pominięta7.
Obok umów ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności pozaumownej (deliktowej) wyróżnić można jeszcze ubezpieczenia obowiązkowe odpowiedzialności kontraktowej, które mają na celu zapewnienie ewentualnego odszkodowania kontrahentowi osoby ubezpieczonej. Ponadto, wyszczególnić można kategorię umów ubezpieczenia obowiązkowego należącą do zakresu ubezpieczeń społecznych, która podobnie jak ubezpieczenia pojazdów mechanicznych, objęta została przez Wspólnotę Europejską odrębnym programem harmonizacji8. Dotyczy to głównie przypadku umów ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy.
Prawnomaterialne podłoże umowy ubezpieczenia obowiązkowego
Z uwagi na wzrost transgranicznych transakcji na gruncie ubezpieczeń obowiązkowych, istnieje konieczność stworzenia jasnych i uniwersalnych rozwiązań możliwych problemów prawnokolizyjnych w odniesieniu do tej materii. Potrzeba taka wypływa przede wszystkim z różnorodności przypadków nałożenia przez ustawodawców krajowych pośredniego lub bezpośredniego obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia oraz z niepewności, jaka może powstać między stronami umowy w przypadku, gdy dochodzi do wskazania dwóch lub więcej systemów prawnych.
W doktrynie wiele miejsca poświęcono analizie przypadku, w którym lokalizacja ryzyka ubezpieczeniowego nie znajduje się w Państwie Członkowskim, które nakłada obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia9. Transgraniczne umowy ubezpieczenia obowiązkowego mogą dotyczyć jednak również innych sytuacji. Wspomniany przypadek nie jest sytuacyjnie jednorodny, jako że podlega różnym czynnikom, które nie pozostają obojętne dla kolizyjno-prawnej oceny umów ubezpieczenia obowiązkowego.
Z tego punktu widzenia można wyróżnić cztery sytuacje:
[...]