Abstrakt

W ostatnich latach coraz częściej pojawiają się spory pomiędzy wybitnymi sportowcami – reprezentantami kraju a związkami sportowymi, dotyczące kwestii prawa do wykorzystania wizerunku zawodnika. Spory te spotyka się w wielu dyscyplinach sportu i są one z oczywistych powodów tym bardziej spektakularne im bardziej dana dyscyplina jest popularna. Nierzadko bywa i tak, że spory takie rozciągają się na osoby trzecie, które na mocy umów zawartych z zawodnikiem lub związkiem sportowym – zazwyczaj w celach merkantylnych – korzystają z wizerunku sportowca.

Omawianej kwestii w polskim prawodawstwie bezpośrednio dotyczy art. 33 ustawy z 29.7.2005 r. o sporcie kwalifikowanym¹. Już nawet pobieżna lektura wspomnianego przepisu rodzi wątpliwości co do jego zgodności z wartościami i zasadami konstytucyjnymi. Przepis ten ingeruje bowiem nie tylko w prawa majątkowe wskazanych w nim osób fizycznych, ale również w ich dobra osobiste tak ściśle związane z istotą ludzką, jak wizerunek i szeroko rozumiana wolność. Nasuwa się więc pytanie, czy owa ingerencja ustawodawcy nie jest posunięta za daleko? Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie, należy dokonać konfrontacji cytowanego przepisu z owymi zasadami i wartościami konstytucyjnymi. Taka analiza jest tym bardziej uzasadniona, że w orzecznictwie i doktrynie zgodnie przyjmuje się, że problematyka ochrony dóbr osobistych ma rangę konstytucyjną². Podkreśla się, że interpretacja przepisów ingerujących w dobra osobiste zawsze powinna być dokonywana z uwzględnieniem zasad zawartych w Konstytucji³.

Skutki prawne zgody wyrażonej przez zawodnika na rozpowszechnianie swojego wizerunku

Artykuł 33 SportU zastrzega, że rozpowszechnianie wizerunku sportowca w stroju reprezentacji kraju następuje na podstawie zgody wyrażonej przez zawodnika. Mogłoby się więc prima facie wydawać, że ustawodawca w pełni respektuje prawa sportowca, zarówno te majątkowe, jak i niemajątkowe. Jak wiadomo, zgoda osoby stanowi kontratyp, a więc okoliczność wyłączającą bezprawność wykorzystania wizerunku⁴. Pojawia się jednak wątpliwość, czy wyznaczony przez ustawodawcę w przepisie art. 33 sposób wyrażenia zgody oraz jej treść są zgodne z utrwalonymi w nauce prawa i orzecznictwie kanonami udzielania zgody na rozpowszechnianie wizerunku. Ustawodawca w cytowanym przepisie odwołuje się do art. 81 ust. 1 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁵. Ten ostatni przepis łącznie z literaturą i orzecznictwem, jakie narosły w związku z jego stosowaniem, wyznacza zasady wykorzystania cudzego wizerunku. W literaturze i judykaturze przyjęty jest pogląd, że zezwolenie, o którym mowa w treści art. 81 PrAut nie dotyczy samego „abstrakcyjnego rozpowszechniania wizerunku, lecz odnosi się do znanych udzielającemu zgody konkretnych warunków rozpowszechniania wizerunku, chodzi tu więc nie tylko o osoby rozpowszechniające, lecz także o czas i miejsce publikacji, towarzyszący komentarz, zestawienie z innymi wizerunkami itp.”⁶. Tak więc osoba udzielająca zezwolenia „musi mieć pełną świadomość nie tylko formy przedstawienia jej wizerunku”, ale także wskazanych wyżej dalszych okoliczności towarzyszących rozpowszechnianiu⁷. Ponadto, zgoda na rozpowszechnianie udzielona jest konkretnemu podmiotowi. Nie może on bez zezwolenia osoby, o której wizerunek chodzi, cedować tę zgodę na podmiot trzeci, chyba że uprawnienie takie wynika z treści udzielonego zezwolenia⁸. Tymczasem wydaje się, że regulacja art. 33 SportU, pomimo iż formalnie nawiązuje do treści art. 81 PrAut, w rzeczywistości pozostaje w sprzeczności z zasadami utrwalonymi na kanwie stosowania tego ostatniego przepisu. W szczególności, przepis art. 33 SportU pozostaje w sprzeczności z zasadą dobrowolności, zasadą precyzyjnego określenia celu rozpowszechniania wizerunku i warunków, na jakich to rozpowszechnianie ma się odbywać. Ustawodawca bowiem niejako wymusza, by sportowiec jeszcze przed zakwalifikowaniem do kadry narodowej wyraził zgodę na rozpowszechnianie swojego wizerunku. Siłą rzeczy taka udzielona z góry zgoda musi mieć charakter blankietowy (abstrakcyjny). Sportowiec w momencie wyrażania zgody wie z reguły tylko tyle, że zgoda dotyczy jego wizerunku w stroju reprezentacji kraju, i że związek będzie korzystał z jego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez regulaminy tego związku lub międzynarodowej organizacji sportowej działającej w danej dyscyplinie sportu. Jeżeli dodatkowo sobie uświadomimy, że te regulaminy, o których mowa w treści art. 33 ust. 1 SportU z reguły nie precyzują owego „celu gospodarczego”, wówczas blankietowość zgody udzielanej przez zawodnika przed zakwalifikowaniem do kadry narodowej jawi się w całej pełni. Zawodnik w szczególności nie wie, jakie będą warunki rozpowszechniania jego wizerunku, a więc w jakich okolicznościach, dla promocji jakich przedsięwzięć będą wykorzystane, a także w zestawieniu z jakimi innymi wizerunkami nastąpi ich publikacja. Można co prawda przejść nad zaprezentowaną kolizją niejako do porządku dziennego wychodząc z założenia, że przepis art. 33 SportU stanowi lex specialis i w związku z tym ma pierwszeństwo przed normami wynikającymi z treści art. 81 PrAut. Sądzę jednak, że taka prosta i pobieżna konstatacja w analizowanym przypadku bez przeprowadzenia dodatkowych analiz jest nie do przyjęcia. Wyżej zostało zasugerowane, że wypracowane, względnie utrwalone na kanwie stosowania art. 81 PrAut zasady dotyczące warunków skutecznego wyrażania zgody na rozpowszechnianie wizerunku urosły już do rangi zasad prawa prywatnego. Myślę, że wysunięcie takiego twierdzenia jest uzasadnione.

Pogłębiona analiza wykazuje, że zasady (standardy, kanony) wyrażania zgody na rozpowszechnianie wizerunku są jedynie przejawem obowiązywania zasad o szerszym zakresie zastosowania, normujących wyrażanie zgody na ingerowanie w sferę dóbr osobistych człowieka.

Te powszechnie przyjęte reguły wyrażania zgody mają [...]