Czasopisma logo

Monitor Prawniczy

nr 16/2007

Przedwczesne zakończenie umowy o roboty budowlane

Maciej Jamka
Autor jest adwokatem, partnerem w Kancelarii Hogan & Hartson Jamka Galos i Wspólnicy sp.k.
Abstrakt

Jednym z elementów rozwijanym w umowach o roboty budowlane są postanowienia dotyczące przedterminowego zakończenia stosunku prawnego. Opatrywane są one nazwami takimi, jak „zakończenie”, „rozwiąza­nie” „wypowiedzenie” lub „odstąpienie” od umowy. Często jednak poza sformułowaniem przyczyn zakończenia stosunku prawnego umowa nie reguluje dalszych relacji pomiędzy stronami. Zakres przyczyn, które mają powodować „rozwiązanie” czy „wypowiedzenie”, zależny jest od konkretnej sytuacji, w szczególności od układu sił negocjacyjnych pomiędzy stronami. Celem niniejszego artykułu jest analiza możliwości przedwczesnego rozwiązania umowy o roboty budowlane przez jedną ze stron.

Regulacja robót budowlanych w KC

kodeks cywilny poświęca umowie o roboty budowlane zaledwie 11 artykułów. Ta skrótowa regulacja dotycząca skomplikowanego procesu budowlanego zachęca uczestników procesu budowlanego do kreowania rozbudowanych umów. Nie bez znaczenia jest również presja, jakiej doznaje polski system prawny ze strony tradycji anglosaskiej. Międzynarodowi inwestorzy, którzy stanowią znaczny procent, o ile nie większość inwestorów w dużych projektach budowlanych wymagają od swoich prawników zastosowania sprawdzonych w innych warunkach standardów umów. W efektem takiej sytuacji dochodzi do zderzenia kodeksowego modelu umowy o roboty budowlane i umów zawieranych przez strony. W oryginalnym brzmieniu Kodeksu cywilnego umowa o roboty budowlane była umową kwalifikowaną podmiotowo, a jej stronami były jednostki gospodarki uspołecznionej. Konsekwencją tego było zastosowanie do stosunków pomiędzy tymi podmiotami Ogólnych warunków umów o wykonanie inwestycji, robót i remontów budowlanych wydawanych przez Radę Ministrów1. Tak więc, obok skrótowych regulacji kodeksowych istniały szczegółowe regulacje stosunków pomiędzy stronami umów o roboty budowlane. W omawianym w niniejszym artykule zakresie OWU uprawniały zamawiającego do odstąpienia od umowy, poza sytuacjami wskazanymi w KC, w wypadku stwierdzenia w czasie odbioru wad nienadających się do usunięcia i uniemożliwiających użytkowanie przedmiotu zgodnie z jego przeznaczeniem (§ 28 ust. 1 pkt 2 lit. a). Wykonawca natomiast mógł od umowy odstąpić, gdy z powodu opóźnienia świadczenia przez zamawiającego nie miał możliwości realizowania inwestycji przez co najmniej 3 miesiące, a ponadto w sytuacji zaniechania produkcji materiałów przewidzianych w projekcie i braku zgody zamawiającego na ich zastąpienie (§ 44 ust. 1 i 2). Odstąpienie od umowy, zgodnie z OWU powodowało konsekwencje w zależności od tego, czy odstępującym jest strona odpowiedzialna za przyczynę odstąpienia. W szczególności, w wypadku odstąpienia od umowy z przyczyn, za które wykonawca nie odpowiada zamawiający zobowiązany był do odbioru wykonanych robót oraz zapłaty wynagrodzenia. OWU nie przewidywały takiego skutku w wypadku, gdy odstąpienie od umowy następowało z przyczyny, za które odpowiadał wykonawca. Wprawdzie podział ten przypominał kodeksową formułę odstąpienia od umowy ze skutkiem ex tunc i odstąpienia od umowy w części niewykonanej, to jednak uznać należy, że OWU w sposób swoisty rozliczały koszty i skutki finansowe.
I tak np., OWU kreowały obowiązek zamawiającego nabycia od wykonawcy materiałów, konstrukcji i urządzeń, które nie mogą być wykorzystane przez wykonawcę z powodu odstąpienia od umowy (§ 45 ust. 3 pkt 2). Taki obowiązek nie mieści się ani w koncepcji odstąpienia od umowy w całości, ani w części niewykonanej.
Cały ten odrębny system funkcjonujący obok Kodeksu cywilnego – łącznie z osobnym systemem arbitrażu gospodarczego – odszedł w przeszłość wraz ze zmianami po 1989 r. Nowelizacją Kodeksu cywilnego dokonaną ustawą z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny2 pojęcie jednostki gospodarki uspołecznionej zostało usunięte z KC, jak również pozbawiono Radę Ministrów uprawnienia do wydawania ogólnych warunków umów pomiędzy tymi podmiotami. Usunięto również kwalifikację podmiotową umowy o roboty budowlane. Skutkiem takiego rozwoju historycznego było uregulowanie umowy o roboty budowlane jedenastoma artykułami w Kodeksie cywilnym.

Przedterminowe zakończenie umowy o roboty budowlane

Przykłady regulacji dotyczących możliwości przedterminowego zakończenia umowy o roboty budowlane możemy znaleźć w warunkach FIDIC3, często stosowanych na polskim rynku. Obok wielu sytuacji upoważniających zamawiającego, jak i wykonawcę do odstąpienia od umowy znajdujemy tam postanowienie, które upoważnia zamawiającego „do odstąpienia od kontraktu w każdej dogodnej chwili i według swojego uznania, przez danie wykonawcy powiadomienia o takim odstąpieniu” pod warunkiem jedynie, że nie nastąpi to w celu samodzielnej realizacji robót lub zaangażowania innego wykonawcy do robót (pkt 15.5 FIDIC). Odstąpienie takie skutkuje koniecznością rozliczenia się z wykonawcą za prace dotychczas wykonane i niektóre inne koszty poniesione przez wykonawcę. Trudno nie zauważyć podobieństwa tego postanowienia do regulacji art. 746 KC, zgodnie z którą umowa zlecenia może być wypowiedziana w każdym czasie. Zastosowanie podobnej konstrukcji do umowy skutkowej, jaką jest umowa o roboty budowlane, jest wysoce wątpliwe. Tytuł XVI Działu III Kodeksu cywilnego zawierający przepisy o umowie o roboty budowlane nie zawiera przepisów dotyczących odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia. Artykuł 656 KC nakazuje stosować do umowy o roboty budowlane odpowiednio przepisy o umowie o dzieło dotyczące: skutków opóźnienia się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu, wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową (...) oraz do uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu.
Tak więc przepisami, które znajdą odpowiednie zastosowanie do umowy o roboty budowlane będą przepisy art. 635 (opóźnienie prac), art. 636 (wadliwe wykonanie), art. 637–638 (rękojmia za wady), art. 644 (odstąpienie) KC4. Do odstąpienia od umowy zastosowanie będą miały oczywiście przepisy części ogólnej prawa zobowiązań dotyczące wykonania i skutków niewykonania umów wzajemnych, w tym art. 491–496 KC, ale także przepisy art. 395 KC o umownym prawie odstąpienia od umowy. Przepisy te łącznie tworzą reżim odstąpienia od umowy o roboty budowlane.

Regulacja prawna wypowiedzenia umowy

W umowach o roboty budowlane strony często przewidują możliwość wypowiedzenia umowy opatrując ją różnymi warunkami. Wypowiedzenie jest jednostronnym oświadczeniem woli skierowanym do drugiej strony i kładącym kres (ex nunc) stosunkowi prawnemu5. Kodeks cywilny w części szczegółowej zobowiązań używa terminu wypowiedzenie do stosunków trwałych (ciągłych), takich jak najem, dzierżawa, leasing, umowa rachunku bankowego spółki, zlecenie. Co ciekawe, w części ogólnej prawa zobowiązań nie ma przepisów dotyczących wypowiedzenia umów poza nowo dodanym art. 3651 KC. Skutki prawne wypowiedzenia polegają na przerwaniu stosunku prawnego stron ze skutkami pro futuro. W tym zakresie można wyróżnić dwa rodzaje wypowiedzenia. Pierwszym z nich jest wypowiedzenie bezterminowych zobowiązań trwałych. Uprawnienie do złożenia wypowiedzenia w takiej sytuacji nie zależy od istnienia jakichś szczególnych okoliczności oraz wywołuje skutek po upływie pewnego okresu, tj. z zachowaniem terminu wypowiedzenia6. Drugim rodzajem wypowiedzenia jest [...]