Abstrakt

Dnia 13.4.2007 r., Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw¹, która weszła w życie z dniem 10.8.2007 r. Powołana nowelizacja, zmieniając m.in. art. 822 KC, wprowa­dza w nim rewolucyjne i zarazem długo oczekiwane oraz postulowane przez doktrynę regulacje pozwalające na kształtowanie odpowiedzialności cywilnej zakładu ubezpieczeń na podstawie konstrukcji tzw. triggerów. Niniejszy artykuł poświęcony jest problematyce ww. nowelizacji w odniesieniu do poprzednio obowiązującego brzmienia art. 822 KC, a także rządowego projektu zmian tego przepisu.

Konstrukcja triggerów

Artykuł 822 KC, który w prawie polskim reguluje umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (dalej jako: ubezpieczenie OC), określa m.in. czasowy zakres owej odpowiedzialności. Jest to kwestia o tyle istotna, że dla zakładu ubezpieczeń bardzo ważne jest w jakich ramach czasowych będzie on „pozostawał w ryzyku” z danej umowy ubezpieczenia OC. Ramy czasowe odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń określa się w zależności od odpowiedniego zdefiniowania wypadku ubezpieczeniowego. W nauce prawa ubezpieczeń funkcjonuje anglosaska konstrukcja triggerów, rozumianych jako swoiste zapadki czasowe, definiujące czasowy zakres ochrony ubezpieczeniowej, na tle umów ubezpieczeń OC².

Zgodnie z powołaną powyżej konstrukcją, wypadek ubezpieczeniowy jest definiowany jako³:

1. Zdarzenie wywołujące szkodę – np. wyprodukowanie, czy wprowadzenie do obrotu szkodliwego leku, wyprodukowanie wadliwego urządzenia czy pojazdu. Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń powstaje, gdy zdarzenie to będzie miało miejsce w okresie ubezpieczenia, np. gdy nowo wyprodukowany samochód z wadliwą poduszką powietrzną zostanie sprzedany i wprowadzony do użytku. Bez znaczenia pozostaje przy tym, czy szkoda spowodowana tym zdarzeniem powstanie w okresie ubezpieczenia i czy w tym okresie się ujawni (zostanie wykryta) oraz czy w przedmiotowym okresie zostanie zgłoszona do zakładu ubezpieczeń. Mamy tu do czynienia z konstrukcją wypadku zwaną act committed bądź causation principle⁴.

2. Powstanie szkody – odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń zachodzi, jeśli szkoda powstanie w okresie ubezpieczenia, niezależnie od tego, kiedy miało miejsce zdarzenie wywołujące szkodę, kiedy szkoda się ujawniła oraz kiedy zostało zgłoszone roszczenie dotyczące szkody. Posługując się podanym wyżej przykładem można wskazać, że warunkiem ochrony ubezpieczeniowej będzie uszkodzenie ciała, albo rozstrój zdrowia, spowo­dowane samoczynnym uaktywnieniem się samochodowej poduszki powietrznej. Konstrukcja ta określana jest jako: loss occurrence principle lub w skrócie loss occur⁵.

3. Ujawnienie (odkrycie) szkody – odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń powstaje, jeżeli szkoda ujawni się (zostanie odkryta) w okresie ubezpieczenia, niezależnie od tego kiedy nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, kiedy szkoda powstała i kiedy zostaną zgłoszone roszczenia. Ta konstrukcja wypadku ubezpieczeniowego zwana jest: loss manifestation principle lub loss discovery⁶. Uwzględnia ona przede wszystkim takie sytuacje, w których pomiędzy samym powstaniem szkody, np. rozstrojem zdrowia spowodowanym samoczynnym otwarciem się poduszki powietrznej, a chwilą ujawnienia się dolegliwości zdrowotnych (momentem odkrycia ich przez poszkodowanego), zachodzi dłuższy odstęp czasowy.

4. Zgłoszenie roszczeń – odpowiedzialność zakładu ubez­pieczeń uzależniona jest od zgłoszenia roszczenia w okresie ubezpieczenia, niezależnie od terminu wystąpienia zdarzenia wywołującego szkodę, a także niezależnie od momentu powstania i ujawnienia szkody. Koncepcja ta określana jest jako: claims made policy, claims made principle⁷.

Podkreślić należy przy tym, że w nauce prawa ubezpieczeń przewiduje się występowanie ww. definicji, zarówno na zasadach koniunkcji, jak i alternatywy⁸. Takie zastosowanie omawianych konstrukcji od dawna ma miejsce w obcych systemach prawnych, szczególnie w systemie common law, w Polsce natomiast na gruncie obowiązujących dotychczas regulacji nie było możliwe.

Stan prawny wynikający z art. 822 KC przed nowelizacją

W poprzednim stanie prawnym (art. 822 KC⁹), ustawodawca w sposób obligatoryjny i bezwzględnie obowią­zujący, zdefiniował wypadek ubezpieczeniowy, jako zdarzenie wywołujące szkodę, mające miejsce w okresie ubezpieczenia. Ustawodawca przyjął zatem definicję nr 1. Zgodnie z przedmiotową konstrukcją, na gruncie poprzednio obowiązującego art. 822 KC każda zawierana przez strony umowa ubezpieczenia OC musiała obligatoryjnie przewidywać odpowiedzialność za szkody będące następstwem zdarzeń, które miały miejsce w okresie ubezpieczenia. Nieobjęcie ochroną ubezpieczeniową szkód powstałych wskutek opisanych powyżej zdarzeń powodowało natomiast, że zawarta umowa ubezpieczenia OC była nie­ważna. Artykuł 822 § 2 KC w brzmieniu sprzed ZmKCU należał do kategorii przepisów iuris cogentis¹⁰, a więc naruszenie zawartej w nim dyspozycji uruchamiało sankcję nieważności, którą art. 58 KC odnosi do każdej czynności sprzecznej z prawem.

W art. 822 § 3 KC – w poprzednio obowiązującym brzmieniu – ustawodawca ponadto dopuścił fakultatywną możliwość poszerzenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń o odpowiedzialność za takie szkody, które powstały (zgodnie z definicją nr 2), ujawniły się (zgodnie z definicją nr 3) lub zostały zgłoszone (zgodnie z definicją nr 4), w okresie ubezpieczenia, a są następstwem wypadków, które miały miejsce w okresie przed zawarciem umowy ubezpieczenia – pod warunkiem jednak, że w chwili zawierania umowy skutki tych wypadków nie były znane żadnej ze stron, pomimo zachowania przez nie należytej staranności. Konstrukcje zawarte w art. 822 § 3 KC, nie odpowiadały jednak w pełni powołanym powyżej triggerom, stanowiąc jedynie ich zmodyfikowaną postać.

Artykuł 822 § 3 KC, w brzmieniu sprzed ZmKCU przewidywał wyłącznie poszerzenie i uzupełnienie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń według wybranej przez strony konstrukcji nr 2, nr 3 lub nr 4. W poprzednim stanie prawnym żadna z powyższym definicji nie mogła funkcjonować ani samodzielnie, ani w zestawieniu z inną niż definicja nr 1 (tj. konstrukcją wypadku ubezpieczeniowego, jako zdarzenia wywołującego szkodę, mającego miejsce w okresie ubezpieczenia). Użyte przez ustawodawcę w art. 822 § 3 KC, słowo „także’’ jednoznacznie wskazywało, że rozwiązania przyjęte w tym paragrafie nie stanowiły alternatywy dla regulacji z art. 822 § 2 KC, lecz jedynie ich uzupełnieniem¹¹.

Pozostawiając stronom umowy ubezpieczenia OC swobodę kontraktową jedynie w zakresie uzupełnienia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, nie zaś w zakresie dowolnego jej ukształtowania, ustawodawca dodatkowo [...]