Abstrakt

Jak wynika z dokonanej przez pełen skład Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wykładni art. 442 § 1 zd. 2 KC, roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub się ujawniła¹. Przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego była ocena zgodności z Konstytucją tak rozumianego art. 442 § 1 zd. 2 KC. Zdaniem Trybunału, pozbawienie pokrzywdzonego możliwości dochodzenia odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę, jest niezgodne z art. 2 i art. 77 ust. 1 Konstytucji, a więc z zasadą demokratycznego państwa prawa i sprawiedliwością społeczną oraz wyznaczonym w Konstytucji zakresem odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działanie władz publicznych. Jednocześnie, w ocenie Trybunału, przyjęta przez Sąd Najwyższy oraz akceptowana przez większość doktryny² treść normatywna art. 442 § 1 zd. 2 KC nie jest niezgodna z art. 32 (zasada równości), art. 37 (korzystanie z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji) i art. 45 (prawo do sądu) Konstytucji.

Mając na względzie, że orzeczenie Trybunału Konsty­tucyjnego dotyczy kwestii przedawnienia roszczeń odszkodowawczych ex delicto, wyrok ten posiada fundamentalne znaczenie prawne i społeczne. Zważyć przy tym należy, że uzasadnienie wyroku może budzić pewne wątpliwości oraz rodzić pytania o zasadność społeczną takiego rozwiązania i jego znaczenie dla obrotu gospodarczego. Na szczególną uwagę zasługuje zaprezentowana przez Trybunał argumentacja przemawiająca za niezgodnością z Konstytucją przedmiotowego przepisu, w tym m.in. upatrywanie źródła niezgodności w treści art. 2 i art. 77 ust. 1 Konstytucji, rozważania nad aksjologią konstytucyjną w zakresie szkody na osobie oraz odniesienie się do nowelizacji art. 442 KC. Ponadto, komentarza wymaga również kwestia odroczenia terminu utraty mocy obowiązującej uchylonego przepisu przy jednoczesnym zastrzeżeniu możliwości realizacji przez skarżącego praw wynikających z art. 190 ust. 4 Konstytucji, a więc traktowania wyroku Trybunału jako podstawy do wznowienia zakończonego prawomocnym wyrokiem postępowania sądowego.

Wykładnia art. 442 § 1 KC – zarys problemu

Zgodnie z art. 442 § 1 KC, roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (art. 442 § 1 zd. 2 KC). Tak sformułowany przepis wywoływał znaczne wątpliwości co do tego, czy przed ujawnieniem się szkody, mógł się rozpocząć bieg określonego w art. 442 § 1 zd. 2 terminu przedawnienia roszczenia o jej naprawienie. W judykaturze wyrażany był pogląd, że w sytuacji, gdy ujawnienie lub powstanie szkody następuje po upływie dziesięciu lat od zdarzenia ją wyrządzającego, początek biegu przedawnienia powinien rozpoczynać się dopiero od dnia ujawnienia się lub powstania szkody³. Jednakże, zgodnie z dominującym stanowiskiem prezentowanym w orzecznictwie SN uznawano, że na gruncie art. 442 § 1 zd. 2 KC przedawnienie następuje zawsze najpóźniej w terminie dziesięciu lat od daty zdarzenia wyrządzającego szkodę, niezależnie od chwili jej powstania, jak również powzięcia o niej wiadomości przez pokrzywdzonego⁴.

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Naj­wyższego ostatecznie wyjaśniła powyższe wątpliwości, potwierdzając, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub się ujawniła⁵. Przewidziany w art. 442 § 1 zd. 2 KC dziesięcioletni termin przedawnienia biegnie, z woli ustawodawcy, od momentu zdarzenia powodującego szkodę, wykładnia semantyczna tego przepisu jest bowiem tak jasna i kategoryczna, że nie pozwala na powoływanie się na mogące prowadzić do odmiennych wniosków rodzaje wykładni. Jednocześnie, na co zwrócił uwagę SN, przy wykładni przedmiotowego przepisu nie można odwoływać się do dnia wymagalności roszczenia jako początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Omawiany przepis jest bowiem regulacją szczególną w stosunku do art. 120 § 1 KC w tym sensie, że odmiennie określa on początek terminu przedawnienia. Ponadto, również względy natury celowościowej przemawiają za restryktywną wykładnią art. 442 § 1 zd. 2 KC. Nie można bowiem nie dostrzegać konsekwencji odmiennej wykładni w postaci mogącego przedłużać się nawet o kilkadziesiąt lat od zdarzenia wyrządzającego szkodę (do czasu ujawnienia się szkody) stanu niepewności prawnej, który pozostawałby w oczywistej sprzeczności z głównym celem instytucji przedawnienia, jakim jest stabilizacja stosunków społecznych⁶.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

1. Stan faktyczny

Orzeczenie Trybunału oparto na następującym stanie faktycznym: w latach 1984–1986 powód odbywał zasadniczą służbę wojskową, pracując w stacji zakłóceń radiolokacyjnych. Doznane przez niego wówczas napromieniowanie doprowadziło do znacznego uszczerbku na zdrowiu, którego zakres ujawnił się dopiero w latach późniejszych. Powództwo powoda o naprawienie szkody zostało oddalone przez Sąd Okręgowy ze względu na brak podstaw faktycznych i prawnych. Wyrok ten został utrzymany w mocy przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku, który wskazując na treść art. 442 § 1 zd. 2 KC, uznał, że bieg przedawnienia rozpoczyna się wprawdzie z momentem, kiedy szkoda nastąpi, ale nie można dochodzić naprawienia takiej szkody, gdy ujawni się ona po upływie dziesięcioletniego terminu od dnia zdarzenia, które ją wyrządziło. Kasacja powoda nie została przyjęta do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.

2. Treść normatywna art. 442 § 1 KC

Ustalając treść normatywną art. 442 § 1 KC, Trybunał Konstytucyjny oparł się na znaczeniu tego przepisu nadanym mu w dotychczasowym orzecznictwie sądów, w tym w szczególności Sądu Najwyższego. Dostrzegając rozbieżności interpretacyjne, Trybunał wskazał, że co do ostatecznego kierunku wykładni przedmiotowego przepisu przesądzające i rozstrzygające powinno być stanowisko wyrażone w przywołanej powyżej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego.

3. Konstytucyjność przedawnienia

Na wstępie swoich rozważań Trybunał podkreślił, że instytucja przedawnienia jako taka nie jest bezpośrednim przedmiotem regulacji konstytucyjnych, jednakże konsekwencje wynikające z jej ukształtowania w systemie prawnym mogą mieć istotny wpływ na skuteczność ochrony praw podmiotowych, a wśród nich także i tych, które bezpośrednio korzystają z gwarancji konstytucyjnych. Dalsza analiza sprowadzona została do zbadania zgodności z Konstytucją analizowanej sytuacji w świetle zawartego w art. 77 ust. 1 Konstytucji prawa podmiotowego obejmującego możność domagania się odszkodowania za niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej. Następnie TK ocenił związki, które istnieją pomiędzy ukształtowaniem instytucji przedawnienia roszczeń odszkodowawczych przeciwko władzy publicznej, a generalnym ujęciem tej instytucji na tle odpowiedzialności ex delicto oraz dokonał analizy rozpatrywanego zagadnienia w oparciu o wyrażoną w Konstytucji aksjologię.

4. Pojęcie szkody

Zdaniem Trybunału [...]