Abstrakt
W czasie ponad dwóch lat obowiązywania w polskim systemie prawnym ustawy z 17.6.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (ustawa weszła w życie 17.9.2004 r.)1, skierowano do sądów okręgowych i apelacyjnych łącznie ponad 5000 skarg2. W licznych opracowaniach dotyczących omawianej instytucji nie podjęto rozważań nad charakterem prawnym skargi oraz jej pozycji w systemie środków zaskarżenia3. Należy podkreślić, że powyższe kwestie mają istotne znaczenie dla praktyki sądowej, w tym w szczególności co do ewentualnej możliwości zaskarżenia postanowienia uwzględniającego bądź oddalającego skargę w I instancji. Autor dokonał usystematyzowania poglądów przedstawicieli doktryny oraz praktyki sądowej, co do charakteru prawnego skargi na przewlekłość postępowania, prezentując własne stanowisko.
Zdaniem Sądu Najwyższego
Zagadnienie to stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu do uchwały z 28.6.2005 r. (III SPZP 1/05) SN stwierdził, że z dyspozycji art. 8 ust. 2 SkNZU wynika, że od postanowienia kończącego sprawę w postępowaniu wszczętym w wyniku wniesienia skargi przed właściwym sądem I instancji, przysługuje stronom zażalenie do sądu II instancji (art. 394 § 1 zd. 1 KPC)4. Natomiast w uchwale z 23.3.2006 r. podjętej w składzie 7 sędziów (III SPZP 3/05) Sąd Najwyższy uznał, że na postanowienie w przedmiocie przewlekłości postępowania cywilnego zażalenie nie przysługuje (art. 8 ust. 2 SkNZU), nadając niniejszej uchwale moc zasady prawnej5.
Prawo do skutecznego środka odwoławczego w świetle Konwencji
Stosownie do art. 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności6, każdy, czyje prawa i wolności zawarte w Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego. Przepis ten gwarantuje każdemu obywatelowi w ramach krajowego porządku prawnego, prawo dostępu do środka odwoławczego w celu egzekwowania istoty praw i wolności stanowionych w Konwencji, bez względu na formę, w jakiej mogą być zabezpieczone. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazuje się, że strony Konwencji, pomimo że korzystają w pewnym zakresie ze swobody co do sposobu, w jaki realizują obowiązki wynikające z art. 13, to wymogiem Konwencji jest istnienie środka odwoławczego umożliwiającego organom państwowym rozpatrzenie skargi na naruszenie praw i wolności oraz przyznanie skarżącemu zadośćuczynienia. Środek odwoławczy, o którym stanowi art. 13, musi być skuteczny. Oznacza to przede wszystkim, że skorzystanie z niego w praktyce, nie może być w sposób nieuzasadniony utrudniane na skutek działania lub zaniechania organów państwowych7.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w decyzji z 11.6.2002 r. (Bukowski przeciwko Polsce)8 wskazał, że środek odwoławczy, bądź ogół takich środków uregulowanych przez prawo krajowe dla rozpatrzenia zarzutu o przewlekłość postępowania, aby być „skutecznymi” muszą zapobiegać naruszeniu prawa do „rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie” lub trwaniu takiego naruszenia albo powinny zapewniać stosowne zadośćuczynienie w związku z zaszłym naruszeniem. Podkreślenia wymaga także okoliczność, że pojęcia „skuteczny środek odwoławczy” nie można interpretować, jako środka, który daje pewność korzystnego rezultatu dla skarżącego9. |
W normie art. 35 Konwencji uregulowano obowiązek skarżącego wyczerpania wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym danego państwa, przed wszczęciem postępowania przed trybunałem międzynarodowym. Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że celem takiej regulacji jest zapewnienie państwom–stronom Konwencji możliwości zapobiegnięcia lub usunięcia skutków zarzucanego im domniemanego naruszenia na szkodę jednostki, w granicach swojego systemu prawnego. Zarzut, który ma być przedmiotem skargi przed Trybunałem musi być wcześniej, przynajmniej co do istoty oraz zgodnie z wymogami formalnymi i terminami określonymi przez prawo wewnętrzne państwa, podniesiony przed sądami krajowymi. Zasada wyczerpania środków krajowych z art. 35 powinna być stosowana w sposób elastyczny, bez nadmiernego formalizmu, gdyż nie ma absolutnego charakteru i nie działa automatycznie. Trybunał ustalając, czy powyższa zasada została zachowana, dokonuje oceny in concreto, mając na uwadze okoliczności danej sprawy, ogólny kontekst prawny i polityczny funkcjonowania krajowych środków odwoławczych oraz osobistą sytuację skarżącego10. Zdaniem Trybunału, jedynie w wyjątkowych okolicznościach sprawy, skarżący może zostać zwolniony z obowiązku skorzystania z dostępnych, krajowych środków odwoławczych dotyczących zarzucanego przez niego złamania prawa. Natomiast nie jest okolicznością uzasadniającą przełamanie zasady z art. 35 Konwencji, istnienie zwykłych wątpliwości co do powodzenia konkretnego środka odwoławczego, który jednocześnie nie jest w sposób oczywisty bezskuteczny11.
Konkludując należy podkreślić, że ETPCz w zakresie realizacji przez państwa–strony Konwencji postanowienia art. 13, pozostawia swobodę co do wyboru formy krajowego „skutecznego środka odwoławczego” na naruszenie praw i wolności obywatelskich. W porządkach prawnych poszczególnych państw funkcjonują różne środki, których celem jest zagwarantowanie skutecznego mechanizmu prowadzącego do wypełnienia normy art. 13 Konwencji oraz przyspieszenia postępowań, np.: w Niemczech, Chorwacji, Czechach, Hiszpanii istnieje możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej, której przedmiotem może być zarzut przewlekłości postępowania, w Szwecji w sprawach cywilnych strona może wnieść skargę na przewlekłość postępowania toczącego się przed sądem rejonowym, do właściwego sądu apelacyjnego12.
Środek prawny na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie (art. 6 ust. 1 Konwencji) w prawie polskim
Ustawodawca polski wprowadzając do systemu prawa skargę na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, oparł się na podstawowych założeniach ustawy włoskiej z 24.3.2001 r. - „Previsione di equa riparazione in caso di violazione del termine ragionevole del processo e modifica dell’ art. 375 del codice di procedura civile” (tzw. ustawa Pinto), pozytywnie oceniając jej rozwiązania prawne (w szczególności możliwość dochodzenia rekompensaty finansowej w związku z nieuzasadnioną zwłoką zaszłą w postępowaniu)13.
| Należy dodać, że dokonując wyboru środka prawnego służącego zaskarżaniu stanu przewlekłości postępowania, odrzucono możliwość stosowania w tym przedmiocie instytucji skargi z art. 227 KPA. Przedmiotem niniejszej skargi może być m.in. przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. W literaturze wskazuje się, że skarga z art. 227 KPA jest rodzajem środka prawnego o charakterze actionis popularis (środek prawny służący każdemu, a nie tylko osobie, której interesy prawne zostały naruszone), której celem jest obrona interesów jednostki, niedających podstaw do wszczęcia postępowania administracyjnego albo postępowania sądowego14. Ustawodawca uznał, że w trybie art. 227 KPA, nawet po wprowadzeniu odpowiednich zmian, strona nie mogłaby w sposób efektywny dochodzić stwierdzenia stanu przewlekłości postępowania15. |
Skuteczne wniesienie skargi do sądu, przed którym toczy się postępowanie cywilne, a w przypadku przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego – do sądu okręgowego, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja lub wykonywane są inne czynności (art. 5 ust. 2 i 3 w zw. z art. 4 ust. 4 SkNZU), powoduje wszczęcie postępowania ubocznego sui generis16. Należy zauważyć, że zgodnie z [...]