Abstrakt

Zagadnienia związane z formalizmem procesowym są analizowane zarówno w doktrynie polskiej, jak i w nauce prawa postępowania cywilnego innych państw. W sposób zasadniczy różnią się jednak prezentowane w nich ujęcia istoty formalizmu oraz rodzaju problemów procesowych z nim związanych. Inaczej niż w dominującej opinii nauki polskiej¹, w doktrynie innych państw nie podnosi się formalizmu do rangi zasady postępowania cywilnego, jednak poszczególne zagadnienia z nim związane stanowią przedmiot jednego z głównych nurtów jej badań naukowych.

W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostaną rozwiązania prawne, poglądy nauki i orzecznictwa zarówno w wybranych państwach europejskich (kompleksowe podejście do formalizmu procesowego charakteryzuje przede wszystkim doktrynę francuską i włoską), jak i azjatyckich oraz amerykańskich. Przy ich wyborze kierowano się głównie stopniem zainteresowania doktryny i orzecznictwa poszczególnych państw problemami związanymi z formalizmem procesowym. Ponadto, nowoczesne formy procesowe wymagają zastosowania kosztownych systemów techniki elektronicznej, co musiało mieć wpływ na wybór materiału porównawczego.

W ramach analizy porównawczej w części 1 opracowania (MoP Nr 12/2007) podjęto próbę określenia istoty formalizmu procesowego oraz przedstawione zostały rodzaje form czynności postępowania cywilnego. W części 2 zaprezentowane będą wymagania prawne tych czynności, wiążące się z formalizmem, oraz konsekwencje procesowe ich niezachowania.

Problematyka formalizmu procesowego jest ostatnio szeroko analizowana w Polsce, zwłaszcza w orzecz­nictwie sądowym. Niniejsze opracowanie może być przydatne przy dokonywaniu wykładni przepisów procesowych przez podmioty postępowania, a także przy interpretacji przez organy postępowania oświadczeń składanych przez jego uczestników. Ponadto, w związku z wprowadzeniem przez polskiego ustawodawcę podstawy prawnej do zastosowania w przyszłości formy elektronicznej w celu wnoszenia pism procesowych, w części 2 opracowania odrębny fragment zostanie poświęcony doświadczeniom innych państw w tym zakresie.

Elektroniczna forma czynności procesowych

W związku z wprowadzeniem przez polskiego ustawodawcę podstawy prawnej do zastosowania w przyszłości formy elektronicznej w celu wnoszenia pism procesowych, warto przedstawić porównawczo sposób uregulowania tej kwestii w wybranych innych państwach. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że analiza ta będzie obejmować również wykorzystanie formy elektronicznej w celu dokonania także innych czynności niż czynności procesowe stron, podejmowane poza rozprawą, ponieważ taką możliwość przewidują analizowane regulacje w innych państwach, w szcze­gólności jeśli chodzi o doręczanie orzeczeń sądowych drogą elektroniczną.

1. Rozwiązania austriackie

Analizę prawnoporównawczą omawianego zagadnienia warto rozpocząć od rozwiązań występujących w Austrii, gdzie już w 1990 r. wprowadzono kompleksowe unormowanie systemu elektronicznego obrotu prawnego (Ele­ktro­nische Rechtsverkehr, w skrócie öERV)². System ten obejmuje nie tylko możliwość wniesienia pisma do sądu przez uczestnika postępowania oraz wykorzystania tej formy przez sąd w celu doręczenia uczestnikowi określonego pisma (Rückverkehr), ale także prowadzenie akt sądowych w formie elektronicznej (Elektronische Aktenführung)³. Ten ostatnio wymieniony rodzaj czynności sądowych wymaga wprowadzenia w sądzie specjalnego systemu zwanego Document-Management-System (DMS). Z badań statystycznych wynika, że w 2003 r. spośród 855 000 postępowań cywilnych wszczętych przed sądami I instancji w Au­strii 85% zostało zainicjowanych w drodze elektronicznej. W wypadku postępowań wykonawczych (Vollstreckungsver­fahren) w tym samym roku odsetek spraw wszczętych w formie elektronicznej wyniósł 60%⁴.

2. Rozwiązania niemieckie

Problem elektronicznej formy czynności postępowania cywilnego od lat jest przedmiotem zainteresowania ustawodawcy i doktryny niemieckiej. Pierwsze kroki w kierunku wprowadzenia formy elektronicznej, jako równoprawnej formie pisemnej i ustnej, zostały poczynione w dwóch aktach prawnych: ustawie z 13.7.2001 r. o dostosowaniu przepisów dotyczących formy (Formvorschriftenanpassungsgesetz)⁵ oraz w ustawie z 25.6.2001 r. o reformie doręczeń (Zustellungs-reformgesetz)⁶. W efekcie tych nowelizacji odpowiednie przepisy ZPO umożliwiły wszczynanie postępowań cywilnych poprzez wnoszenie pism procesowych w formie elektronicznej (§ 130a ZPO) oraz doręczanie orzeczeń sądowych stronom jako elektronicznych dokumentów (§ 174 ust. 3 ZPO)⁷. Warto zauważyć, że w doktrynie niemieckiej formę elektroniczną pism procesowych uznaje się za alternatywną wobec formy pisemnej przewidzianej w § 129 i 130 ZPO⁸. W regulacji formy elektronicznej w postępowaniu cywilnym brakowało więc unor­mowania dotyczącego „środkowej części” postępowania znajdującej się pomiędzy elektronicznym jego rozpoczęciem oraz zakończeniem w drodze doręczenia orzeczenia w formie elektronicznej⁹. Wypełnieniu tej swoistej „luki” w regulacji prawnej służyła nowelizacja ZPO dokonana mocą ustawy z 22.3.2005 r. o zastosowaniu elektronicznych form komunikacji w wymiarze sprawiedliwości (Justizkommunikationsgesetz)¹⁰. Na mocy tej nowelizacji zmieniono wiele przepisów ZPO w celu umożliwienia także elektronicznego opracowywania i prowadzenia akt sądowych (elektronische Aktenbearbaitung innerhalb des Gerichts). Przy ocenie zastosowania nowych technik w postępowaniu cywilnym zwraca się uwagę na usprawnienie i zwiększenie efektywności postępowania cywilnego¹¹.

3. Rozwiązania angielskie

Elektroniczna forma czynności postępowania cywilnego znajduje zastosowanie również w systemie common law. W angielskim postępowaniu cywilnym możliwe jest komunikowanie się z wyszczególnionymi sądami za pomocą poczty elektronicznej, wysyłanie dokumentów za pomocą e-mail, a także wysyłanie określonych dokumentów w systemie on-line.

Do szczegółowego określenia warunków elektronicznej komunikacji i elektronicznego przesyłania dokumentów w postępowaniach, w których mają zastosowanie CPR doszło w 5BPD (Practice Direction – Electronic Communication and Filing of Documents)¹².

Ponadto, w elektronicznej formie można wysłać tylko takie dokumenty, które na wymienionej stronie internetowej zostały wyraźnie przewidziane do doręczeń za pomocą e-mail. Uczestnicy postępowania mogą też „pobierać” formularze sądowe zamieszczane na tej stronie (5BPD 4.4). Wyłączono jednak możliwość dokonywania czynności w formie elektronicznej, jeżeli dane pismo podlega opłacie. Naruszenie tego zakazu prowadzi w konsekwencji do traktowania przesłanego dokumentu jako niedoręczonego (5BPD 3.3.2; the court shall treat the document as not having been filed).

Poza przesyłaniem dokumentów za pomocą poczty elektronicznej, w prawie angielskim możliwe jest również wnoszenie pism w formie on-line. W tym wypadku użytkownik po wybraniu wspomnianej już strony internetowej może wypełnić w trybie on-line odpowiedni formularz i wy­słać go do określonego sądu (5BPD 5.1), który jest zamieszczony na tej stronie internetowej jako zdolny do odbioru dokumentów w formie on-line. Inaczej niż w wypadku wysyłania dokumentów za pomocą poczty elektro­nicznej, skorzystanie z formy [...]