Abstrakt

Zagadnienia związane z formalizmem procesowym są analizowane zarówno w doktrynie polskiej, jak i w nauce prawa postępowania cywilnego innych państw. W sposób zasadniczy różnią się jednak prezentowane w nich ujęcia istoty formalizmu oraz rodzaju problemów procesowych z nim związanych. Inaczej niż w dominującej opinii nauki polskiej¹, w doktrynie innych państw nie podnosi się formalizmu do rangi zasady postępowania cywilnego, jednak poszczególne zagadnienia z nim związane stanowią przedmiot jednego z głównych nurtów jej badań naukowych.

W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostaną rozwiązania prawne, poglądy nauki i orzecznictwa zarówno w wybranych państwach europejskich (kompleksowe podejście do formalizmu procesowego charakteryzuje przede wszystkim doktrynę francuską i włoską), jak i azjatyckich oraz amerykańskich. Przy ich wyborze kierowano się głównie stopniem zainteresowania doktryny i orzecznictwa poszczególnych państw proble­mami związanymi z formalizmem procesowym. Ponadto, nowoczesne formy procesowe wymagają zastosowania kosztownych systemów techniki elektronicznej, co musiało mieć wpływ na wybór materiału porównawczego. W ramach analizy porównawczej podjęta zostanie próba określenia istoty formalizmu procesowego, a następnie przedstawione zostaną rodzaje form czynności postępowania cywilnego (cz. 1). W części 2 opracowania (MoP Nr 13/2007) zaprezentowane zostaną wymagania prawne tych czynności, wiążące się z formalizmem, oraz konsekwencje procesowe ich niezachowania.

Problematyka formalizmu procesowego jest ostatnio szeroko analizowana w Polsce, zwłaszcza w orzecz­nictwie sądowym. Niniejsze opracowanie może być przydatne przy dokonywaniu wykładni przepisów procesowych przez podmioty postępowania, a także przy interpretacji przez organy postępowania oświadczeń składanych przez jego uczestników. Ponadto, w związku z wprowadzeniem przez polskiego ustawodawcę podstawy prawnej do zastosowania w przyszłości formy elektronicznej w celu wnoszenia pism procesowych, w części 2 opracowania zostaną przedstawione doświadczenia innych państw w tym zakresie.

Istota formalizmu procesowego

Istota i znaczenie formalizmu procesowego są od dawna przedmiotem zainteresowania nauki francuskiej i włoskiej, gdzie nie tylko omawia się konkretne zagadnienia wchodzące w zakres problematyki formalizmu procesowego, ale także podejmowane są próby określenia czym jest formalizm.

1. Doktryna francuska

Doktryna francuska zwraca uwagę na istotne znaczenie formalizmu procesowego. Według G. Couchez², formalizm procesowy oznacza obowiązek procesowy dokonywania czynności procesowych z poszanowaniem wymagań co do formy oraz terminu (l’accomplisement d’actes dans le respect de certaines formes et délais). Ponadto, wspomniany autor traktuje formalizm procesowy jako jedną z dwóch cech charakterystycznych regulacji postępowania cywilnego³, zaś za ważny aspekt formalizmu procesowego uznaje przyczynianie się do tworzenia dobrego wymiaru sprawied­liwości (sprawiedliwości proceduralnej, formalism en tant que un facteur de bonne justice). Pojęciem formalizmu procesowego operują też G. Cornu i J. Foyer⁴. Stwierdzili oni, że minimalne wymagania co do formy czynności procesowych są konieczne, a poszczególne rodzaje postępowań cywilnych są bardziej lub mniej sformalizowane. W zakres problematyki formalizmu procesowego włączali oni formę i czas podejmowania czynności. Uznali oni nawet, że instytucja terminów procesowych jest najbliższa formalizmowi (l’institution des délais est proche parente du formalisme)⁵. Na potrzebę respektowania niezbędnego formalizmu procesowego zwrócił uwagę także A. Fettweis, dla którego, niezbędny poziom formalizmu jest konieczny do funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Autor ten wyraźnie nie wskazuje zagadnień łączących się z formalizmem procesowym, jednak z dalszych jego rozważań można wnioskować, że zalicza do nich formę czynności procesowych oraz termin, w jakim powinny być one podejmowane⁶. Wyraźnie formalizm procesowy łączyli z formą i terminem czynności procesowych D. Parisot i A. Jauffret. Wskazywali oni na pozytywne znaczenie formalizmu procesowego, przestrzegając zarazem przed jego nadmiarem, który prowadzi do przeszkód czyniących postępowanie mniej sprawnym i droższym⁷.

W doktrynie francuskiej zwraca się też uwagę na funkcje, jakie pełni formalizm procesowy. Od dawna wyróżnia się w niej dwie główne funkcje formalizmu proce­sowego. Pierwsza oznacza ukształtowanie przewidywalnej struktury procesowej, w której uczestnicy nie są „zaskakiwani” przypadkowym rozwojem zdarzeń. Można ją nazwać funkcją porządkującą. Drugą funkcję można nazwać gwarancyjną (zabezpieczającą), ponieważ formalizm stanowi gwarancję wyłączenia z postępowania arbitralności i stronniczości sądu⁸.

2. Doktryna włoska

Istota formalizmu procesowego jest szeroko analizowana także we włoskiej nauce prawa postępowania cywilnego. W pierwszej kolejności na przedstawienie zasługuje koncepcja formalizmu zaprezentowana przez S. Satta⁹. Autor ten nie ograniczył się do analizy wyłącznie procesowego aspektu formalizmu procesowego, lecz starał się określić jego istotę także z punktu widzenia filozofii. Zauważył on, że terminy „formalny” (formale) oraz „sformalizowanie” (formalistico) nie mają ze sobą nic wspólnego, jednak „ubóstwo” języka sprowadza obydwa terminy do pojęcia „formy” (idea di forma). Tymczasem terminy te są używane w dwóch całkowicie różnych i przeciwstawnych znaczeniach (in due sensi comple­tamente diversi ed opposti). Po pierwsze, chodzi o scho­lastyczną istotę rzeczy, którą oddaje sformułowanie Dantego: „oto jest forma – wszechświat, który Bóg uczynił do siebie podobnym” (e questo e forma – che l’universo a Dio fa simigliante). W tym znaczeniu autor używa określenia „forma istotna” (forma essenziale). Po drugie, termin „sformalizowanie” oznacza empiryczną „zewnętrzność”, której nie odpowiada żadna treść, istota (empirico di esteriorita a cui non corrisponde nessuna essenza). W tym znaczeniu autor używa terminu „forma zewnętrzna” (la forma esteriore). Poczynione ustalenia terminologiczne stanowiły dla S. Satta podstawę do sformułowania definicji formalizmu. Uznał on, że intuicyjnie jest wyczuwalne, że formalizm nie jest czymś zewnętrznym, lecz znajduje się „wewnątrz człowieka”, stanowiąc autentyczny element „ludzkiego ducha” (e interiore all’uomo, una autentica componente dello spirito umano). Ponadto, autor określił formalizm jako jedyny i jednolity (il formalismo e unico e unitario).

W tej jednolitości odróżnił jednak trzy aspekty, które odpowiadają trzem zasadniczym momentom praktyki (doświadczenia) prawniczej (tre fondamentali momenti dell’esperienza giuridica):

• formalizm ustawodawcy (il formalismo del legislatore),
• formalizm prawnika (il formalismo del giurista) oraz
• formalizm sędziego (il formalismo del giudice).
• Zdaniem tego autora, formalizm nie może być utożsamiany z legalnością i zasadą legalizmu¹⁰.

Wyróżnienie przez S. Satta trzech ww. aspektów formalizmu jest całkowicie uzasadnione. W wypadku formalizmu sędziego (sądowego) wchodzi w grę analizowanie sposobu podejścia organów procesowych do dokonywania nieprawidłowych czynności procesowych, które wiąże się z bardziej lub mniej sformalizowaną wykładnią przepisów procesowych przez organy postępowania. Ten sposób podejścia organów procesowych ma ogromne znaczenie praktyczne i jest często analizowany w doktrynie.

Obecnie w doktrynie włoskiej nie używa się, co prawda, pojęcia zasady formalizmu, jednak sposób ujmowania tego zagadnienia przez poszczególnych autorów świadczy o przy­znawaniu formalizmowi charakteru gwarancji procesowej. Jako przykład można wskazać, że S. Chiarloni stosuje określenie „formalizm gwarancyjny” (il formalismo delle garanzie)¹⁴. Analizę charakteru (znaczenia) formalizmu procesowego autor rozpoczyna od przytoczenia dialektycznego poglądu G.F.W. Hegla, według którego formalizm może być przyczyną zła, a nawet narzędziem krzywdy (il formalismo puo essere reso parimenti un male e persino strumento del torto). S. Chiarloni zwraca uwagę na to, że obecnie dominuje gwarancyjne znaczenie formalizmu. Używa on obrazowego określenia, że współczesnym obliczem formalizmu procesowego jest właśnie formalizm gwarancyjny (il formalismo delle garanzie, volto contemporaneo del formalismo).

G. Chiovenda¹⁵ dokonał z kolei analizy historycznej formalizmu procesowego i doszedł ostatecznie do wniosku, że formalizm jest konieczny dla zapewnienia stabilności postępowania (la storia c’insegna che la formalita e necessaria per la certezza dei procedimenti). Podobne zapatrywanie wyraził E.T. Liebman¹⁶, który zwrócił uwagę na znaczenie formalizmu dla stworzenia pewności, stabilności sytuacji procesowych (la certezza delle situazioni processuali). Warta odnotowania jest też inna uwaga tego autora, według której formalizm jest potrzebny w postępowaniu sądowym znacznie bardziej niż w innej działalności prawniczej (il formalismo e necessario nel processo molto piu che nelle altre attivita giuridiche).

Podstawowe znaczenie formy dla analizy formalizmu procesowego wynika zaś z rozważań L.P. Comoglio¹⁷. Według tego autora, określenie przez prawo formy, w jakiej mogą działać sąd i strony zapewnia przewidywalność (la prevedibilita) i przejrzystość (la transparenza) postępowania. Zwraca on też uwagę, że wadliwa regulacja wymagań co do formy może prowadzić do nadmiernego formalizmu (le esagerazioni del formalismo), co pozostaje w sprzeczności ze społeczną funkcją współczesnego procesu cywilnego i jego konstytucyjnymi zasadami.

Analiza poglądów doktryny włoskiej na temat zakresu przedmiotowego formalizmu procesowego nie pozwala na tak ścisłe wyznaczenie tego zakresu, jak w doktrynie francuskiej. Opierając się na poglądach G. Chiovendy i E. T. Liebmana, należałoby się opowiedzieć za szerokim ujęciem formalizmu procesowego w nauce włoskiej. Wiąże się to z [...]