Abstrakt

Zabezpieczenie majątkowe jest instytucją, która ma szczególne znaczenie dla osiągnięcia celów postępowania karnego. Charakteryzuje się ona wyjątkowo skomplikowaną strukturą z uwagi na jej uregulowanie w kilku aktach prawnych oraz brak spójności między dotyczącymi jej przepisami Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu karnego wykonawczego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Przedstawienie pełnego obrazu zabezpieczenia majątkowego przekraczałoby ramy niniejszej publi­kacji, dodatkowo z uwagi na szerokie zainteresowanie w ostatnim czasie tą problematyką w doktrynie prawa karnego, wydaje się także zbędne, stąd warto podjąć niektóre tylko kwestie, dotąd omawiane mniej dokładnie lub niedostrzegane, a zwłaszcza te pozostające na styku prawa karnego procesowego i prawa cywilnego. Waga podjętej tematyki jest przy tym nie tylko związana z koniecznością rozstrzygania sporów akademickich, ale także ujawnia się w codziennej pracy prawników w związku z propagowaną przez Ministerstwo Sprawiedliwości zmianą filozofii karania i reformą wymiaru sprawiedliwości¹.

Uwagi ogólne

Zabezpieczenie majątkowe stanowi jeden ze środków przymusu stosowanych wobec podejrzanego, przy czym nie jest to środek służący zabezpieczeniu właściwego toku przygotowawczego i rozpoznawczego postępowania kar­nego (jak ma to miejsce w przypadku środków zapo­biegawczych), ale gwarantujący wykonanie orzeczenia. Po­nadto, w przeciwieństwie do większości środków zapobiegawczych dotyka ono nie tyle osoby podejrzanego, co raczej jego majątku i swobody dysponowania mieniem². Zabezpieczenie majątkowe ma przede wszystkim zagwarantować realizację rozstrzygnięcia co do odpowiedzialności karnej, choć zabezpieczenie roszczeń cywilnych służy wykonaniu orzeczenia co do powództwa cywilnego lub obowiązku naprawienia szkody³. Jego znaczenie związane jest zatem już z postępowaniem wykonawczym, stąd należy uznać, że chroni ono interes Skarbu Państwa oraz osób pokrzywdzonych przestępstwem.

Zgodnie z art. 291 § 1 KPK, w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego. Natomiast, zgodnie z art. 291 § 2 KPK, w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody⁴.

Do zabezpieczenia majątkowego powinno dochodzić jedynie w tych przypadkach, w których podejrzany (oskarżony) dysponuje wartościami majątkowymi, a równocześnie zachodzi obawa, czy w przyszłości wydane w sprawie orzeczenie zostanie wykonane. Konieczna jest także uzasadniona prognoza co do tego, że środki, na poczet których następuje zabezpieczenie, zostaną (ze znaczną dozą prawdopodobieństwa) orzeczone. Zabezpieczenie majątkowe ma bowiem uniemożliwić oskarżonemu podjęcie starań co do wyzbycia się majątku w celu udaremnienia wykonania orzeczenia. Jeśli zatem brak podstaw do uznania, że podejrzany może czynić zabiegi zmierzające do udaremnienia wykonania orzeczenia, niezasadne jest korzystanie z tego środka.

Zabezpieczenie może nastąpić od chwili postawienia danej osobie zarzutu popełnienia przestępstwa należącego do kategorii czynów zabronionych wymienionych w art. 291 KPK. Wprawdzie norma art. 291 KPK posługuje się terminem zabezpieczenia „na mieniu oskarżonego”, jednakże, zgodnie z art. 71 § 3 KPK, odnosi się ona także do podejrzanego. Zabezpieczenie takie może nastąpić zatem od chwili skierowania procesu przeciwko konkretnej osobie, aż do momentu uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie jurysdykcyjne⁷.

W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie zabezpieczenia rozstrzyga prokurator (art. 293 § 1 i art. 69 § 2 KPK in fine). W postępowaniu jurysdykcyjnym postanowienie w tym przedmiocie wydaje sąd (art. 293 § 1 KPK). Organ wydający decyzję o zabezpieczeniu nie doręcza odpisu postanowienia podejrzanemu, na mieniu którego ma zostać wykonane zabezpieczenie, celem wykorzystania elementu zaskoczenia. Odpis tego postanowienia doręcza dopiero organ wykonujący zabezpieczenie w momencie przystąpienia do czynności zabezpieczających (art. 740 § 1 KPC).

Na postanowienie o zabezpieczeniu przysługuje zaża­lenie. W przypadku wydania przez prokuratora postanowienia o zabezpieczeniu w trybie art. 291 KPK lub co do zabezpieczenia powództwa cywilnego (art. 69 § 3 KPK) zażalenie rozpoznaje sąd. Każdą inną decyzję prokuratora co do zabezpieczenia (np. o zmianie zakresu i sposobu zabezpieczenia) zaskarżyć można jedynie do prokuratora nadrzędnego⁸. Natomiast w przypadku postanowień sądu o zabezpieczeniu zażalenie służy do sądu II instancji. Zażalenie przysługuje nie tylko stronom postępowania, ale także innym osobom niebędącym stronami, jeżeli postanowienie narusza ich prawa (art. 302 § 1 i art. 459 § 3 KPK).

Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym powinno określać zakres zabezpieczenia i jego sposób, tylko bowiem jednoznaczne oznaczenie w związku z jakim czynem i na poczet jakich dolegliwości majątkowych dokonuje się zabezpieczenia, w stosunku do jakiego mienia oskarżonego zostaje ono skierowane oraz jaki jest sposób zabezpieczenia, umożliwia z jednej strony − wykonanie tego postanowienia, a z drugiej strony – pozwala osiąg­nąć cel, dla którego dokonano zabezpieczenia. Ponadto, konieczne jest określenie kwoty, do jakiej następuje zabezpieczenie na majątku oskarżonego⁹, ponieważ tylko w takim przypadku zachowana zostaje zasada proporcjonalności w stosowaniu środków przymusu, a także staje się możliwe złożenie do depozytu sądowego wskazanej kwoty celem spowodowania upadku zabezpieczenia.

Rodzaje zabezpieczeń

Zabezpieczenie może nastąpić zarówno na mieniu (pra­wie własności jak i innych prawach majątkowych) oskarżonego znajdującym się w jego władaniu, jak i pozostającym poza takim władaniem, tak na mieniu, co do którego oskarżony jest jednym właścicielem, jak i na mieniu stanowiącym przedmiot współwłasności¹⁰. O ile nie budzi wątpliwości, że możliwe jest zajęcie udziału we współwłasności przysługującego oskarżonemu, o tyle należy się zastanowić, czy dopuszczalne jest skierowanie zabezpieczenia majątkowego do przedmiotów objętych wspólnością łączną, w szczególności [...]