Abstrakt

Celem niniejszego opracowania jest podjęcie próby oceny rozwiązań wprowadzonych przez ustawę z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych^1, z punktu widzenia zamierzeń ustawodawcy, jakimi były usprawnienie, przyspieszenie postępowania cywilnego oraz zapewnienie obywatelom szerszego dostępu do sądu. Ze względu na rozległość problematyki artykuł został podzielony na dwie części. W części pierwszej (MoP Nr 8/2006) zostały przedstawione zagadnienia dotyczące ujednolicenia nazwy obciążeń fiskalnych podmiotów związanych z wniesieniem pisma do sądu, podwyższenia opłat w postępowaniu uproszczonym, opłat w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, zwrotu wydatków oraz uprawnień referendarza sądowego. W części drugiej artykułu analizie zostały poddane kwestie dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych (np. zwolnienie od kosztów sądowych wynikające z ustawy, zwolnienie przyznane przez organ procesowy, rozpoznanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych), także zmiany wprowadzone w Kodeksie postępowania cywilnego przez KSCU05.

Zwolnienie od kosztów sądowych

KSCU05 w sposób zasadniczy dokonała zmiany w zakresie regulacji związanej ze zwolnieniem od kosztów sądowych.

1. Podmioty ustawowo zwolnione od kosztów sądowych

W pierwszym rzędzie należy dostrzec, że KSCU05 ograniczyła krąg podmiotów, którym przysługuje ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych. Takie ograniczenie dotyczy m.in.:

- stron w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych;

- organizacji społecznych wymienionych w art. 61 KPC, w sprawach nieobjętych tym przepisem - jednakże organizacje te mogą uzyskać zwolnienie na mocy postanowienia sądu lub orzeczenia referendarza (art. 104 KSCU05); zachowane zostało ustawowe zwolnienie tych organizacji w sprawach wymienionych w art. 61 KPC - co wynika z art. 62 i art. 96 ust. 1 pkt 6 KSCU05;

- ustawowe pełne zwolnienie od kosztów przysługuje powiatowemu (miejskiemu) rzecznikowi konsumentów, ale tylko w sprawach dotyczących ochrony interesu zbiorowego, natomiast w przypadku wystąpienia interesu indywidualnego tylko wtedy, gdy takie zwolnienie uzyska strona;

- podmiotów wymienionych w art. 8 ust. 2 ustawy z 13.6.1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych².

Ustawodawca pozostawił możliwość oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Pozostawienie tego rozwiązania, które było uprzednio regulowane przez art. 116 § 2 KPC, jest uzasadnione z punktu widzenia ewentualnych obciążeń Skarbu Państwa w związku z udzieloną pomocą prawną przez ustanowionego pełnomocnika z urzędu. Nie ulega jednak wątpliwości, że pojęcie „oczywistej bezzasadności” jest nieprecyzyjne i w doktrynie oraz praktyce stwarzało wiele problemów związanych z ustaleniem czy dochodzone powództwo lub obrona jest oczywiście bezzasadna. Zagadnienie to nabiera szerszego znaczenia wobec faktu powierzenia wniosku od kosztów sądowych referendarzowi sądowemu. Wobec przyznanych mu uprawnień będzie on musiał przy rozpoznaniu takiego wniosku ocenić, czy dochodzone roszczenie lub obrona praw nie jest oczywiście bezzasadna. Oznacza to w konsekwencji, że referendarz sądowy będzie przy rozpoznaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych decydował o merytorycznej stronie żądania zgłoszonego w pozwie czy wniosku w postępowaniu nieprocesowym. Należy zastanowić się w tym wypadku, czy uregulowanie to nie wkracza w sferę sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a tym samym czy powinno mieć miejsce.

Uregulowanie to zawiera ponadto pewną zmianę w stosunku do poprzedniego stanu prawnego. Obecny przepis art. 109 ust. 2 KPC posługuje się pojęciem „oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia”. Zmiana ta pozostaje w związku z regulacją zawartą w przepisie art. 101 ust. 2, który przewiduje, że zwolnienie od kosztów sądowych może być przyznane co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie, a wynikającej z dopuszczalnej na gruncie KPC kumulacji roszczeń.

2. Zwolnienie od kosztów sądowych wynikające z ustawy a zwolnienie przyznane przez organ procesowy

kodeks postępowania cywilnego pozostawił podział na zwolnienie od kosztów sądowych wynikające z ustawy oraz przyznane przez organ procesowy.

Strona korzystająca z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych nie ponosi tak jak dotychczas żadnych opłat i wydatków. Odmienna regulacja występuje natomiast w odniesieniu do przyznanego stronie zwolnienia od kosztów sądowych. W przypadku przyznania stronie całkowitego zwolnienia od kosztów sądowych będzie ona jednak zobowiązana ponieść opłatę podstawową określoną w art. 14 ust. 2 KSCU05 (30 zł) od każdego pisma podlegającego opłacie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przyjęte rozwiązanie zasługuje na pełną aprobatę, albowiem powinno wytworzyć u strony korzystającej z przyznanego jej zwolnienia poczucie odpowiedzialności za prowadzone postępowanie.

W postępowaniu wieczystoksięgowym ustawodawca dopuścił możliwość ubiegania się przez stronę zwolnienia od kosztów sądowych, co wynika w sposób jednoznaczny z przepisu art. 105 KSCU05. Warunkiem uzyskania takiego zwolnienia jest spełnienie przesłanek przewidzianych w jednym z przepisów art. 102, 103 lub 104. Wniosek ten należy wnieść i uzyskać zwolnienie przed złożeniem wniosku o wpis do księgi wieczystej. Jeżeli wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej ma być zamieszczony w akcie notarialnym, strona powinna uzyskać takie zwolnienie przed zawarciem tego aktu. Decyduje w tych wypadkach postanowienie sądu (referendarza) rozstrzygające taki wniosek. Uregulowanie to nie dotyczy wypadków, gdy [...]