Abstrakt

Problematyka karalności nieumyślnego bankructwa na gruncie przepisów Kodeksu karnego z 1997 r. rodzi wiele poważnych kontrowersji interpretacyjnych. Wynikają one z dwóch zasadniczych przyczyn. W pierwszej kolejności należy wskazać na nową w polskim prawie karnym konstrukcję karalnej nieumyślności, wprowadzoną przepisem art. 9 § 2 KK. Sprowadza się ona do niezamierzonego naruszenia przez sprawcę obowiązujących go reguł ostrożności. Z tego względu można ogólnie przyjąć, iż w obowiązującym obecnie stanie karnoprawnym, karalna „nieumyślność” jest określoną „nieostrożnością”. Taka koncepcja „nieumyślności” nie jest jeszcze w nauce polskiego prawa karnego ostatecznie dopracowana. Drugi powód związany jest z naturą czynności gospodarczych dłużnika, których materialnym przedmiotem są składniki jego majątku. Czynności te podejmowane są dla osiągnięcia w przyszłości określonego rezultatu gospodarczego, a więc z samej swej natury są one obarczone nieodłącznym elementem ryzyka. Wobec tego, każde rozporządzenie swoim majątkiem przez dłużnika uczestniczącego w obrocie gospodarczym jest ryzykowne. Powstaje wtedy problem odpowiedniego odróżnienia tego, co ryzykowne i ostrożne (niekaralne) od tego, co ryzykowne i nieostrożne (karalne)¹. Niniejsze opracowanie jest próbą nakreślenia granicy pomiędzy tymi stanami na płaszczyźnie analizy strony podmiotowej czynu zabronionego z art. 301 § 3 KK, który określa przestępstwo nieumyślnego bankructwa. Analiza ta będzie miała charakter prawnoporównawczy, albowiem znajdą się w niej odwołania do poglądów doktryny niemieckiej dotyczących przepisów określających przestępstwa „nieumyślnego bankructwa” w niemieckim prawie karnym (§ 283 ust. IV i V StGB). Odwołanie się do rozważań prawnoporównawczych wynika z faktu, iż w omawianym zakresie tradycja niemieckiego prawa karnego, a co za tym idzie - dorobek doktryny niemieckiej, jest znacznie bardziej zaawansowany, niż w Polsce, gdzie problem ten jest traktowany marginalnie. W tym miejscu należy podkreślić, iż zagadnienie karalnego nieumyślnego bankructwa jest bardzo doniosłe praktycznie, ponieważ można odnotować zjawisko coraz częstszego powoływania się na ww. przepis KK.

Model karalnej nieumyślności

W pierwszej kolejności należałoby przybliżyć model karalnej nieumyślności, a następnie ustawowe warunki odpowiedzialności karnej za nieumyślne bankructwo w polskim i niemieckim prawie karnym.

Przepis art. 301 § 3 KK ustanawia przestępstwo nieumyślnego bankructwa dłużnika. Czynem zabronionym jest według tego przepisu lekkomyślne doprowadzenie do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Karalne jest więc tutaj podejmowanie określonych czynności w sposób lekkomyślny, tj. niezamierzony (nieumyślny)². Karalną nieumyślność reguluje przepis art. 9 § 2 KK, zgodnie z którym czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Istotą nieumyślności sprawcy jest szczególny rodzaj jego nieostrożności. Ustawodawca nie odwołuje się zatem wprost do pojęcia „lekkomyślności” jako szczególnej postaci karalnej nieumyślności. Należałoby więc odwołać się do stosunkowo rozpowszechnionego w doktrynie poglądu, iż konstrukcja „lekkomyślności” nadal daje się wyinterpretować z obecnej konstrukcji zachowania nieumyślnego³. Nie można bowiem abstrahować od dotychczasowego znaczenia rozważanego pojęcia („lekkomyślności”) w prawie karnym.

Wydaje się, iż podobne wyróżnienie można przeprowadzić również w oparciu o obecnie obowiązujący przepis art. 9 § 2 KK. Lekkomyślnością byłoby wtedy „świadome” niezachowanie ostrożności, związane z „przewidywaniem” przez sprawcę popełnienia czynu zabronionego⁴. Abstrahując od powołanego argumentu, należy zauważyć, iż faktycznie nie jest możliwe racjonalne wykazanie, iż „lekkomyślność” (tzw. świadomy brak zamiaru) jest postacią zachowania umyślnego.

Ustawowe warunki odpowiedzialności karnej za nieumyślne bankructwo w polskim i niemieckim prawie karnym

1. Niemieckie prawo karne

Przestępstwo „nieumyślnego” bankructwa (fahrlässiger Bankrott) w niemieckim prawie karnym przewidują przepisy § 283 ust. IV i V StGB⁶. Przedmiotem niniejszej analizy będą jednak jedynie czyny zabronione wskazane w ust. IV pkt 1 i 2, albowiem określają one typy nieumyślnego bankructwa bliższe regulacji polskiej⁷. Przestępstwa te stanowią szczególne typy czynów podstawowych, tj. przestępstwa umyślnego pogarszania swojego stanu majątkowego w sytuacji nadmiernego zadłużenia lub trwałej niemożności spłaty długów (ust. I § 283 StGB) oraz przestępstwa umyślnego doprowadzenia do nadmiernego zadłużenia lub trwałej niemożności spłaty długów (ust. II § 283 StGB). I tak, przepis § 283 ust. IV pkt 1 stanowi typ czynu wskazanego w ust. I także wtedy, gdy sprawca nie był świadomy istnienia wskazanej tam szczególnej sytuacji, pomimo tego, iż przy zachowaniu wymaganej ostrożności powinien on był ją znać⁸. Jednakże karalne jest tutaj nadal umyślne pogarszanie swojego stanu majątkowego przez dłużnika. Chodzi zatem w istocie o przestępstwo umyślne, w którym sprawca nie ma świadomości realizacji określonych znamion czynu, odnoszących się do okoliczności realizacji umyślnych czynności sprawczych. Przepis ten ma charakter procesowo subsydiarny i jest stosowany wobec trudności z udowodnieniem, iż sprawca wiedział, że pogarsza swój majątek w szczególnej sytuacji finansowej⁹. Wymóg nieumyślności w dowolnej formie jest jednak, ze względu na swoją rozległość, krytykowany w niemieckim orzecznictwie¹⁰. W przypadku drugiego z omawianych przestępstw, tj. przestępstwa bankructwa z § 283 ust. IV pkt 2 StGB, karalne jest lekkomyślne doprowadzenie do nadmiernego zadłużenia lub trwałej niemożności spłaty długów przy umyślnej realizacji czynności sprawczych, wywołujących wskazany „nieumyślny” skutek¹¹. Lekkomyślność sprowadza się tutaj do zachowania rażąco sprzecznego z zasadami należytej staranności¹². Jest to zatem umyślny typ kwalifikowany przez nieumyślne następstwo, który - zgodnie z zasadą wyrażoną w § 11 ust. II StGB - stanowi przestępstwo umyślne.

W przeciwieństwie do przestępstwa z punktu 1 ust. IV, w przestępstwie uregulowanym w ust. IV pkt 2, możliwe jest współdziałanie. W obu przypadkach wyklucza się natomiast możliwość usiłowania popełnienia tego przestępstwa¹³. Odnośnie niemieckiego prawa karnego nie można więc mówić o przestępstwie nieumyślnego bankructwa, lecz o [...]