Abstrakt
Nierzetelność dłużnika będącego stroną umowy kredytowej obejmującej przewłaszczenie na zabezpieczenie, polegająca na niezgodnym z tą umową zbyciu przedmiotów przewłaszczenia, kwalifikowana jest z reguły jako przestępstwo przywłaszczenia (sprzeniewierzenia)1. Interpretacja taka często stosowana jest przez banki oraz podzielana w orzecznictwie sądów powszechnych. Jednakże dokładniejsza analiza instytucji przestępstwa przywłaszczenia oraz umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, pozwala sformułować w tym względzie szereg istotnych zastrzeżeń negujących pogląd, że sprzeniewierzenie przedmiotu przewłaszczenia zasadniczo stanowi karalne przywłaszczenie rzeczy powierzonej. Dotyczy to w szczególności bardzo typowej w obrocie gospodarczym sytuacji, kiedy dłużnik wyprzedaje swoje, przewłaszczone na rzecz wierzyciela, zapasy jako rzeczy oznaczone co do gatunku, będąc jednocześnie zobowiązany do ich uzupełniania do umownej wartości zabezpieczenia.
Uwagi ogólne
Przestępstwo przywłaszczenia mienia z art. 284 § 2 KK, zwane również w doktrynie przestępstwem sprzeniewierzenia, ma charakter powszechny, materialny (skutkowy) i umyślny (kierunkowy)2. Celem powołanego przepisu jest ochrona mienia powierzonego. Istota karalnego sprzeniewierzenia sprowadza się do nieuprawnionego rozporządzenia przez sprawcę powierzoną mu rzeczą ruchomą, którą otrzymał i posiadał legalnie3. Chodzi tutaj o świadome potraktowanie przez sprawcę otrzymanej rzeczy ruchomej jak własnej, co w sensie cywilnoprawnym sprowadza się do niedotrzymania warunków zawartej umowy, której przedmiotem jest określone uprawnienie do korzystania z tej rzeczy.
Przewłaszczenie jest klasyczną i powszechną formą zabezpieczania udzielanych kredytów. Przewłaszczenie na zabezpieczenie jest umową cywilnoprawną, nieuregulowaną ustawowo (tzw. umową nienazwaną). Doktryna i orzecznictwo w tym zakresie zgodnie przyjmują, że polega ona na porozumieniu kredytobiorcy i banku, zgodnie z którym kredytobiorca przenosi na bank własność określonych rzeczy ruchomych pod warunkiem, że w przypadku, gdy kredyt zostanie terminowo spłacony, wówczas przeniesienie własności traci moc i kredytobiorca staje się z powrotem właścicielem rzeczy4. Jest to umowa kauzalna, gdzie przyczyną przysporzenia jest zabezpieczenie wierzycielowi należności (tzw. causa cavendi)5.
Przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie mogą być rzeczy oznaczone co do tożsamości, jak i również rzeczy oznaczone co do gatunku (zbiór rzeczy o zmiennym składzie). W pierwszym przypadku stosuje się przepisy dotyczące umowy użyczenia (art. 710-719 KC), w drugim zaś – umowę przechowania (art. 835-845 KC). Kredytobiorca zobowiązuje się więc zachować w stanie niepogorszonym oddane mu przez bank na przechowanie rzeczy oznaczone co do gatunku.
Istota umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie rzeczy oznaczonych co do gatunku, ze wskazaniem łącznej ich wartości, sprowadza się do uznania, że kredytobiorca może rozporządzać rzeczą, pod warunkiem jednoczesnego uzupełniania stanu przechowywanych rzeczy tego samego rodzaju, do ustalonej wartości. Z cywilnoprawnego punktu widzenia przyjmuje się, że bank przenosi własność przewłaszczonych rzeczy na kredytobiorcę, który je we własnym imieniu sprzedaje, a następnie przenosi na własność banku nowe rzeczy, uzupełniające wartość zabezpieczenia. Przeniesienie na dłużnika prawa do sprzedaży rzeczy oznaczonych co do gatunku odbywa się z zastrzeżeniem obowiązku jednoczesnego uzupełnienia o rzeczy tego samego rodzaju.
Rozporządzenie rzeczami oznaczonymi co do gatunku jest dopuszczalne z mocy prawa, zgodnie z art. 845 KC.
W doktrynie i orzecznictwie nie kwestionuje się faktu, że kredytobiorca może sprzedawać rzeczy oznaczone co do gatunku we własnym imieniu. A. Szpunar podnosi w tym zakresie, że dłużnik sprzedaje własność wierzyciela na podstawie szczególnego upoważnienia, które jednak nie jest pełnomocnictwem6. Odmienny pogląd reprezentują G. Tracz i F. Zoll, wskazując tutaj na zastępstwo pośrednie wierzyciela7. Inni autorzy uznają zaś, że dłużnik dokonuje sprzedaży swoich zapasów jako ich właściciel (we własnym imieniu i na własną rzecz). Przykładem może być tutaj pogląd R. Tollika, który twierdzi, że czynność ta sprowadza się do „oddawania (przenoszenia) z powrotem własności przewłaszczonych ruchomości dłużnikowi, który je we własnym imieniu sprzedaje (przenosi własność)”8. Większość przedstawicieli doktryny wskazuje na bezsporną dopuszczalność upoważnienia dłużnika do dokonywania we własnym imieniu cudzego prawa majątkowego (własności) wierzyciela (banku)9. W konsekwencji, jak podnoszą G. Tracz i F. Zoll: „Upoważniony do działania w własnym imieniu dłużnik sprzedaje rzecz fiducjarnie należącą do wierzyciela, bez włączania go do zawieranych przez siebie czynności prawnych”10. Wynika z tego, że dłużnik jest generalnie uprawniony do sprzedaży swoich zapasów. |
Prawo sprzedaży przedmiotu przewłaszczenia oznaczonego co do gatunku przez dłużnika potwierdza także orzecznictwo Sądu Najwyższego. Uznał on w szczególności jako w pełni uprawnioną „praktykę fiducjarnego przewłaszczenia »zbioru towarów ze zmiennym składem«”, polegającą na tym, że „towary później dostarczone na miejsce zużytkowanych lub zbytych [podkreślenie – R.Z.] stają się także własnością wierzyciela dla zabezpieczenia”11. Aktualność powołanego orzeczenia potwierdził Sąd Najwyższy w swoim najnowszym orzecznictwie12. Prawo do rozporządzania rzeczami oznaczonymi co do gatunku jest istotnym elementem umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie takich rzeczy, ze wskazaniem ich łącznej wartości. Wartość taką ustala się właśnie z tego względu, żeby rzeczy sprzedane następnie uzupełnić.
Nabywca rzeczy sprzedawanych przez kredytobiorcę nabywa ich własność bez jakichkolwiek zastrzeżeń i warunków, a zawarta i zrealizowana przez te podmioty umowa sprzedaży jest w pełni ważna i skuteczna13.
Na tej podstawie należy stwierdzić, że – w rozważanym zakresie - kredytobiorca sprzedaje rzeczy przewłaszczone na bank w sposób uprawniony, przy czym bank nie tylko ma świadomość tego faktu, lecz wręcz go sam kreuje, zawierając umowę o rozważanej tutaj treści. Należy przy tym podkreślić, że przewłaszczający (kredytobiorca) ma prawo zbywania rzeczy wchodzących w skład przedmiotu przewłaszczenia, przetwarzania, używania do produkcji z zastrzeżeniem obowiązku równoczesnego zastąpienia rzeczy zbytych/przetworzonych rzeczami tego samego rodzaju, tej samej jakości i ilości.
Zakres podmiotowy przestępstwa przywłaszczenia
Odpowiedzialności karnej może podlegać wyłącznie osoba fizyczna o określonym wieku (zob. art. 10 § 1 KK). Podmioty zbiorowe, w tym m.in. osoby prawne podlegają odrębnej odpowiedzialności o charakterze karnoprawnym, tj. za czyny zabronione popełnione przez ich reprezentantów14. Za rozważane przestępstwo przewłaszczenia mogą więc odpowiadać wyłącznie osoby fizyczne. Tymczasem w praktyce [...]