Abstrakt
Rozpoznawanie spraw cywilnych - jak każda rozumna działalność ludzka - nie jest wolne od uchybień, błędów, omyłek, których nie da się uniknąć nawet przy najwyższym poziomie wiedzy i sumienności sędziów, tym bardziej, że możliwa jest różnorodność wykładni i stosowania prawa. Całość ewentualnych błędów sądu znajduje swoje odbicie w końcowym orzeczeniu zawierającym rozstrzygnięcie sprawy. Orzeczenie to jest aktem finalnym postępowania, a zarazem celem, do którego dążą tak strony, jak i sąd orzekający, mający za zadanie zlikwidowanie stanu niepewności prawnej. Idea wydania słusznego orzeczenia zawsze przyświecała prawu procesowemu, stanowiąc pryncypialny przedmiot i troskę jego norm zmierzających do jak najpełniejszej realizacji tego właśnie celu1.
Uwagi wstępne
Tradycyjnie nauka przyjmuje podział błędów sądu na błędy postępowania (errores in procedendo) oraz na błędy orzekania (errores in iudicando). Pierwsze wynikają z działalności sądu sprzecznej z przepisami o postępowaniu, natomiast drugie występują w sferze rozumowania sądu orzekającego przy wydaniu orzeczenia2. Prócz błędów sądu na wadliwość postępowania lub orzeczenia wpływać mogą jeszcze inne okoliczności, których nie można zakwalifikować do uchybień sądu orzekającego. Wynikać to może głównie z faktów lub dowodów nieznanych lub nieistniejących w postępowaniu przed tym sądem, a więc są to okoliczności powodujące błędy przez sąd orzekający „niezawinione”.
Zwalczanie orzeczeń sądowych dotkniętych błędami zagwarantowane jest poprzez uprawnienie strony (przysługujące także innym podmiotom, z wyłączeniem jednak sądów) domagania się w sposób prawem przewidziany usunięcia takich błędów przez zmianę względnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia3.
Zaskarżenie orzeczenia wywołuje skutki procesowe przewidziane Kodeksem postępowania cywilnego. Pierwszym zasadniczym skutkiem wspólnym dla środków odwoławczych i innych środków zaskarżenia jest to, że w ten sposób zapobiega się uprawomocnieniu orzeczenia. Bez względu na to, czy zachodzą podstawy do zaskarżenia, zaskarżone orzeczenie nie może stać się prawomocne przed ostatecznym rozstrzygnięciem środka odwoławczego czy innego środka zaskarżenia. Drugi zaś wspólny skutek polega na wdrożeniu odpowiedniego postępowania, które już odmiennie jest uregulowane zależnie od rodzaju wniesionego środka4.
Znaczenie zaskarżania orzeczeń sądowych jest więc doniosłe. Stanowi ono w pierwszym rzędzie realną funkcję konstytucyjnej zasady praworządności, gdyż zapewnia zainteresowanym stronom maksymalne możliwości uzyskania sprawiedliwego (a więc zgodnego z prawem i z zasadami słuszności) rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Daje ono również możliwość usunięcia negatywnych skutków wcześniejszych uchybień procesowych sądu orzekającego5.
Wady orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym
Orzeczenie wadliwe jest to takie orzeczenie sądowe, którego treść lub forma odbiega od wskazanego dla danego przypadku modelu rozstrzygnięcia prawidłowego. Jest to zatem orzeczenie nieadekwatne w odniesieniu do przepisów prawa, bądź w odniesieniu do rzeczywistych stosunków faktycznych lub prawnych, czy też w odniesieniu do tak norm prawa, jak i w odniesieniu do stanu faktycznego sprawy6.
Każde takie „odchylenie od normy” wyraża się w wadach orzeczenia, ale ciężar tych wad może być rozmaity. Mogą one pociągać za sobą różnego rodzaju skutki, dlatego można mówić o pewnych stopniach wad orzeczeń sądowych. Niewielkie uchybienia mogą właściwie nie pociągać za sobą żadnych konsekwencji. Inne znaczniejsze wady stanowią podstawę do ewentualnej zmiany czy uchylenia orzeczenia w drodze jego zaskarżenia, a wady najistotniejsze mogą skutkować nieważność postępowania. Brak natomiast jednego z elementów konstrukcyjnych orzeczenia może prowadzić do uznania go za nieistniejące7.
Wady orzeczeń są skutkiem uchybień procesowych popełnianych przez sąd w różnych fazach postępowania. Najistotniejsze są jednak błędy popełniane przez sąd w fazie decyzyjnej8.
Mogą one dotyczyć:
- sposobu wydania orzeczenia sądowego i jego formy, bądź
- zawartej w orzeczeniu samej treści rozstrzygnięcia sądowego.
1. Uchybienia w stosowaniu przepisów proceduralnych
Pierwsza grupa błędów obejmować będzie uchybienia w stosowaniu przepisów proceduralnych dotyczących orzekania, utrwalania decyzji sądowych, ich ogłaszania i doręczania. Mogą one wyrażać się w niedokładnościach, nieścisłościach, niepełności orzeczenia, a nawet w przyjęciu jego nieistnienia.
Powodem niedokładności orzeczenia będzie błąd polegający na niezgodności między rzeczywistą wolą i wiedzą składu orzekającego a ich wyrażeniem na piśmie. Może on wystąpić w postaci widocznych błędów pisarskich, rachunkowych lub innych oczywistych omyłek w rozumieniu art. 350 § 1 KPC, mogących występować tak w komparycji czy sentencji orzeczenia, jak i w jego uzasadnieniu9. Cechą tego rodzaju błędów i omyłek jest ich [...]