Abstrakt

Problematyka prawnoautorskiej ochrony twórczości urbanistycznej jest mało znana. Powszechnie uznaje się, że odpowiedzialność ta stanowi rodzaj twórczości architektonicznej, wobec czego w regulacjach prawnych rzadko explicite wskazuje się dzieło urbanistyczne jako odrębny przedmiot ochrony¹. Na tym tle polska regulacja prawna stanowi wyjątek. W art. 1 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych² w przykładowym katalogu utworów stanowiących przedmiot Prawa autorskiego w punkcie 6 wymienione są utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne. Za punkt wyjścia rozważań należy zatem przyjąć określenie wzajemnych relacji pomiędzy pojęciami utwór architektoniczny i utwór urbanistyczny, aby następnie należy przejść do rozważenia zakresów pojęciowych kategorii wskazanych w ustawie, a także omówienia wybranych aspektów przedmiotowych ochrony dzieł urbanistycznych w polskim prawie autorskim.

Pojęcie „architektury”

Współczesne rozumienie pojęcia architektury odwołuje się do holistycznego ujmowania zjawisk przestrzennych z akcentowaniem czynnika humanistycznego i twórczego charakteru działań w tej dziedzinie. Zgodnie z powyższym, uznaje się za należące do architektury dziedziny niejako pokrewne: planowanie przestrzenne (planowanie w skali regionów geograficznych i administracyjnych); kształtowanie krajobrazu (architektura krajobrazu); urbanistykę (planowanie i projektowanie osiedli i miast); architektura wnętrz; wzornictwo detali, sprzętów i stałego, a także ruchomego wyposażenia otoczenia, tak w przestrzeniach obudowanych, jak i otwartych³. W świetle powyższego, utwór architektoniczny można określić jako dobro niematerialne stanowiące twórczo ukształtowaną, ustaloną w jakiejkolwiek postaci koncepcję przestrzenną, gdzie koncepcja przestrzenna oznacza przestrzenny układ elementów obiektywnej rzeczywistości⁴. Tak przyjęte pojęcie utworu architektonicznego (utwór architektoniczny sensu largo) obejmuje swym zakresem wszystkie dzieła stanowiące układy przestrzenne, mianowicie: utwory architektoniczne sensu stricto, utwory urbanistyczne i utwory architektury wnętrz. Jednocześnie odwołuje się do zawartego w art. 1 PrAut definicyjnego opisu pojęcia utworu jako przedmiotu Prawa autorskiego. Owa syntetyczna ustawowa definicja utworu znajduje rozwinięcie w art. 1 ust. 2 poprzez wyliczenie podstawowych grup utworów. Jak wspomniano wyżej, pośród kategorii, które znalazły się w tym przepisie, w punkcie 6 wymienione są utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne. Należy jednak podkreślić, że wyliczenie zawarte w ust. 2 ma jedynie charakter przykładowy i nie decyduje o przyznaniu statusu utworu prawnoautorskiego. Ponadto, przynależność do jednej z kategorii dzieł tam wymienionych nie stanowi wystarczającego warunku przyznania ochrony, konieczne jest bowiem wykazywanie przez dzieło cech konstytutywnych określonych w art. 1 ust. 1 PrAut: oryginalności (określana w ustawie jako: „przejaw działalności twórczej”) i indywidualności (ustawowe sformułowanie „indywidualny charakter tej działalności”)⁵. Mimo to, celowe jest podjęcie próby określenia zakresu pojęciowego poszczególnych kategorii utworu architektonicznego sensu largo wymienionych w art. 1 ust. 2 pkt 6 (w tym stanowiącego przedmiot opracowania utworu urbanistycznego) szczególnie ze względu na fakt, że dzieła należące do niektórych z tych grup wykazują cechy specyficzne wpływające na ich pozycję i zasady ochrony w świetle prawa autorskiego. Zagadnienia te warto jednak poprzedzić sięgnięciem do pojęcia urbanistyki jako dziedziny kształtowania przestrzeni, co pozwoli wyznaczyć przedmiotową płaszczyznę odniesienia dla dalszych rozważań.

Pojęcie „urbanistyki”

Pojęcie „urbanistyka” jest terminem stosunkowo młodym, ustalonym na przełomie XIX i XX wieku. Najbardziej powszechne i podstawowe definicje określają ją jako umiejętność budowy miast i świadomego kierowania ich rozwojem, a ponadto jako naukę o powstawaniu, historycznym rozwoju oraz zasadach planowania i budowy miast⁶.

Warto wreszcie przytoczyć definicję zawodu urbanisty opracowaną przez Towarzystwo Urbanistów Polskich. Zgodnie z nią, urbanistą jest osoba, która: „prowadzi badania i studia, opracowuje programy i projekty planów budowy, rozbudowy i modernizacji miast lub ich części oraz innych jednostek sieci osadniczej, wykonuje nadzór nad realizacjami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego”⁸. Współczesne pojmowanie urbanistyki obejmuje szeroki wachlarz zagadnień i problemów, na co zwraca się szczególną uwagę we współczesnych rozważaniach dotyczących tej kwestii.

W przypadku dzieł urbanistycznych interdyscyplinarny charakter, a także wysoki stopień złożoności i kompleksowości zagadnień występuje w większym nasileniu niż w dziedzinie architektury sensu stricto. Znajduje to tak-że odzwierciedlenie w praktyce działań urbanistycznych wymagających uwzględnienia rozmaitych uwarunkowań i czynników. Wynika z tego konieczność zaangażowania się w działania urbanistyczne specjalistów z wielu dyscyplin zawodowych. Powstaje zatem pytanie czy współcześnie pojmowana urbanistyka nie ma jedynie charakteru zorganizowanych operacji systemowo-koordynacyjnych mających na celu rozwiązanie określonego zagadnienia przestrzennego przy zastosowaniu wiedzy teoretycznej oraz technicznej (rozumianej jako znajomość metod i procedur), pozbawionej zupełnie cech działalności twórczej. Niewątpliwie nie. Należy podkreślić, że „u źródeł każdego planu urbanistycznego, choćby najbardziej normatywnego i racjonalnego, zawsze musiała leżeć jakaś ogólna, bardziej idealistyczna wizja nowego doskonalszego miasta. Stworzenie takiej wizji wymaga obok wiedzy fachowej wyobraźni, intuicji artystycznej i wysiłku twórczego. Jest zatem elementem kreacji”⁹. I właśnie sformułowanie i nadanie wymiaru przestrzennego tej wizji stanowi przejaw działalności twórczej w urbanistyce.

Należy uznać więc, iż tylko w tym drugim aspekcie można dopatrywać się cech twórczych, toteż ta właśnie aktywność będzie stanowiła sferę naszych zainteresowań.

Można zatem stwierdzić, że przedmiotowe poszukiwania prawnoautorskie w dziedzinie urbanistyki należy kierować na przejawy projektowania urbanistycznego (odróżnionego od planowania urbanistycznego) w takim zakresie, w jakim wynikają one, stanowią konsekwencję i [...]