Abstrakt

Kodeks spółek handlowych normuje m.in. organizację i funkcjonowanie spółek kapitałowych (art. 1 KSH). Z uwagi na to, że regulacja ta nie jest niekiedy wyczerpująca, w wielu przypadkach niezbędne staje się uzupełnianie jej przepisami Kodeksu cywilnego¹.

Jak pokazują doświadczenia z praktyki, wielu problemów przysparza rozstrzygnięcie, czy sięganie do przepisów KC jest - w konkretnym przypadku - w ogóle uzasadnione (por. art. 2 zd. 1 KSH a contrario). Jeśli jednak na to pytanie odpowiemy pozytywnie, spowoduje to z kolei powstanie wątpliwości co do zasad, według których (i jaki przepis) KC powinien być stosowany, a w końcu - jakie są sankcje w przypadku zastosowania nieprawidłowej wykładni. Wiele podobnych wątpliwości dotyczy przy tym problemu stosowania art. 108 KC na gruncie KSH, któremu to właśnie został poświęcony niniejszy artykuł. Mając na względzie ograniczenia natury technicznej, przedmiotem analizy są jedynie dwa zagadnienia dotyczące spółek kapitałowych, tj.:

- zakaz czynności „z samym sobą” i konsekwencje jego złamania na płaszczyźnie reprezentacyjnej spółek kapitałowych oraz

- zakaz czynności „z samym sobą” i konsekwencje jego złamania w aspekcie wykonywania prawa głosu podczas obrad zgromadzeń spółek kapitałowych.

Rozważania poświęcone prawu spółek handlowych zostaną poprzedzone ogólnymi uwagami na temat zakazu czynności „z samym sobą” i konsekwencji jego złamania w KC.

Zakaz czynności „z samym sobą” i konsekwencje jego złamania w KC - uwagi ogólne

1. Zasada

Zakaz czynności z „samym sobą” uzasadniany jest przede wszystkim koniecznością ochrony uzasadnionych interesów mocodawcy², tj. osoby upoważniającej inny podmiot do jej zastępowania ze skutkiem dla niej bezpośrednim. Trudno bowiem polemizować z tezą o istnieniu, choćby tylko potencjalnego, konfliktu interesów w przypadkach objętych hipotezą art. 108 KC, tj. wówczas, gdy:

- pełnomocnik jest drugą stroną czynności prawnej dokonywanej w imieniu swego mocodawcy (np. pełnomocnik zawiera umowę sprzedaży działając równocześnie - w imieniu własnym jako sprzedawca i w imieniu [jako pełnomocnik] kupującego) albo

- pełnomocnik reprezentuje równocześnie obydwie (lub jeszcze więcej) strony czynności prawnej (np. sprzedawcę i kupującego); wówczas bowiem na szwank narażone są interesy wszystkich mocodawców reprezentowanych przez pełnomocnika (w zależności od tego, którą „stronę” pełnomocnik chciałby „bardziej trzymać”).

W takich przypadkach działanie pełnomocnika jest, co do zasady (por. dalsze uwagi), niedozwolone; „pełnomocnik” ma wówczas status tzw. falsus procurator, tj. osoby działającej bez umocowania. Nieco inaczej wygląda to zagadnienie w przypadku złamania przedmiotowego zakazu na płaszczyźnie spółek kapitałowych (por. art. 2 KSH w zw. z art. 39 § 1 [a nie 103] KC oraz dalsze uwagi).

2. Wyjątki od zasady

Artykuł 108 KC przewiduje dwa wyjątki od zakazu czynności z „samym sobą”. Jest tak wówczas:

- jeżeli ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy,

- gdy dopuszczalność takiego działania została wyrażona w treści pełnomocnictwa.

Mając na względzie istotne ograniczenia objętościowe, co niejako wymusza skoncentrowanie się na aspektach prawa spółek handlowych, w niniejszym wprowadzeniu zasygnalizować należy jedynie, że wykazanie, iż „ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy” jest w praktyce niezwykle trudne i obarczone dużym ryzykiem popełnienia błędu. Osoby zainteresowane tą problematyką należy odesłać do opracowania P. Drapały, które kompleksowo ją omawia³.

Druga przesłanka uchylająca zakaz czynności z „samym sobą”, tzn. uchylenie tego zakazu w treści pełnomocnictwa budzi mniej wątpliwości i dlatego - jako implikujące mniej ryzyk prawnych znajduje zdecydowanie częstsze zastosowanie w praktyce.

3. Analogiczne stosowanie art. 108 KC w przypadku pełnomocników substytucyjnych i innych podmiotów zależnych

W praktyce podejmowane są niekiedy próby „obejścia” zakazu z art. 108 KC za pomocą pełnomocnictw substytucyjnych udzielanych innym osobom przez pełnomocnika objętego ww. zakazem. Działaniom takim trudno jednak przyznać walor legalności; przeciwnie - w doktrynie słusznie postuluje się, by zakaz czynności z „samym sobą” stosować w drodze analogii także w przypadku, w którym pełnomocnik substytucyjny (dalszy) działa na podstawie upoważnienia pełnomocnika, o którym mowa w art. 108 KC⁴. Tezę tę - w oparciu o kryterium sensu largo zależności - należy rozszerzyć na wszystkie podmioty „zależne” od pełnomocnika, którego zakaz ów dotyczy (m.in. dalszych pełnomocników, przedstawicieli ustawowych etc.). Jak mowa o tym w dalszej części, ww. zasada ulega modyfikacji w przypadku KSH.

4. Sankcja w przypadku naruszenia art. 108 KC

Powszechnie przyjmuje się, że czynność prawna dokonana z naruszeniem zakazu czynności z „samym sobą” (art. 108 KC) nie jest bezwzględnie nieważna (nie stosuje się tu art. 58 § 1 KC), lecz może zostać potwierdzona przez mocodawcę (mocodawców), zgodnie z art. 103 KC⁵. Oznacza to, że na płaszczyźnie KC naruszenie art. 108 KC obarczone jest (jedynie) sankcją bezskuteczności zawieszonej.

Zakaz czynności „z samym sobą” i konsekwencje jego złamania na płaszczyźnie reprezentacji spółek kapitałowych

1. Uwagi wstępne

Nierzadko zdarza się, że jedna osoba pełni funkcję członka zarządu wielu spółek kapitałowych (jest to m.in. częstą praktyką w strukturach holdingowych). Niekiedy owi „multimanagerowie” w tym samym czasie reprezentują (współ) zarządzane przez siebie spółki (np. w zawieranych przez nie umowach). Tymczasem wiele argumentów przemawia przeciwko dopuszczalności takich działań, co może mieć negatywne skutki zarówno na płaszczyźnie prawa prywatnego, jak i podatkowego.

2. Szerszy krąg adresatów art. 108 KC

Literalna wykładnia art. 108 KC mogłaby prowadzić do wniosku, że przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie w stosunku do pełnomocników. Wniosek taki należy jednak stanowczo odrzucić, mając na względzie m.in. [...]