Abstrakt
W poniższym opracowaniu Autorka przedstawia problematykę niemajątkowej ochrony dóbr osobistych osób prawnych. Dokonuje analizy problematyki definicji dóbr osobistych w oparciu o dorobek doktryny oraz orzecznictwo. Ponadto, w artykule zaprezentowano m.in. kwestie dotyczące obiektywnych kryteriów naruszenia dóbr osobistych osób prawnych, rodzajów dóbr osobistych przysługujących tym osobom, a także omówiono instrumenty ochrony dóbr osobistych, tj. roszczenia: o zaniechanie działań zagrażających dobrom osobistym, o usunięcie skutków dokonanego naruszenia, o usunięcie stanu naruszenia oraz powództwo o ustalenie.
Wprowadzenie
Osoba prawna jest fikcją prawną. Sięgając do genezy osobowości prawnej pierwotnie miała ona być formą współdziałania grupy ludzi, aby w ten sposób mogli oni osiągnąć cele niemożliwe do realizacji przez nich, działających pojedynczo. Początkowo dopuszczano korzystanie przez osobę prawną z prawa własności i praw obligacyjnych, dopiero w miarę upływu czasu osobom prawnym zaczęły przysługiwać nie tylko prawa majątkowe, ale również prawa osobiste. Rola osób prawnych w życiu gospodarczym jest coraz bardziej znacząca, zwiększa się również potrzeba ochrony ich interesów, w tym również niemajątkowych.
Podobnie jak konstrukcja prawna dóbr osobistych osób fizycznych, również konstrukcja prawna dóbr osobistych osób prawnych należy do spornych w doktrynie. Omówienie problematyki dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym należy oprzeć na dorobku doktryny i orzecznictwa w zakresie dotyczącym konstrukcji dóbr osobistych osób fizycznych, w szczególności zastosowanie mają poglądy o wielości dóbr osobistych oraz o prawach podmiotowych osobistych1. Należy jednak uwzględnić różnice wynikające z natury obu podmiotów prawa, które są tak daleko idące, że nie jest możliwe syntetyczne określenie cech dóbr osobistych osób fizycznych i prawnych2.
Brak definicji dóbr osobistych
Próżno szukać w przepisach obowiązującego prawa definicji dóbr osobistych. kodeks cywilny w art. 23, podobnie jak Przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r. w art. 11, jedynie wymienia je przykładowo, nie czyni jednak tego w sposób wyczerpujący. Katalog ten należy poszerzyć o dobra osobiste wymienione w przepisach Konstytucji (zwłaszcza w rozdziale dotyczącym praw i wolności obywatelskich) oraz w konwencjach międzynarodowych.
|
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do uchwały z 16.7.1993 r. stwierdził, że uznanie, czy mamy do czynienia z dobrem osobistym, zależy od wielu czynników oraz, iż pojęcie to należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, a także przejętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych czy nawet politycznych, pojęcie naruszenia określonego dobra osobistego jest pojęciem dynamicznym w czasie i dotyczącym konkretnych środowisk3. |
Potrzebę skonstruowania ogólnej definicji dóbr osobistych uzasadnił S. Grzybowski, stwierdzając, że w sytuacji, kiedy prawo nie wylicza poszczególnych dóbr osobistych, ani ich bliżej nie określa, zapewniając ochronę wszystkim dobrom osobistym, niezbędne jest posiadanie ogólnej wskazówki, pozwalającej na dokonanie oceny, czy w danym przypadku mamy istotnie do czynienia z dobrem osobistym4. Pomimo upływu lat stanowisko to należy uznać za słuszne. Organ stosujący prawo, oceniając czy doszło do naruszenia konkretnego dobra osobistego powinien kierować się wskazówkami pozwalającymi na jednoznaczne stwierdzenie, czy w danej sytuacji rzeczywiście przedmiotem ochrony jest dobro osobiste.
W doktrynie i judykaturze, podobnie jak w przypadku dóbr osobistych osób fizycznych, podejmowane są próby konstruowania definicji dóbr osobistych osób prawnych. Najbardziej uznaną jest przedstawiona przez J. Panowicz-Lipską, która dobra osobiste osoby prawnej określa jako „wartości niemajątkowe, dzięki istnieniu, których osoba prawna może prawidłowo, zgodnie ze swoim zakresem zadań funkcjonować”5. P. Granecki za dobra osobiste osób prawnych uznaje „niemajątkowe dobra, mające swe źródło w konstytucyjnych zasadach ustrojowych gospodarki państwa”6.
J. Koczanowski dobra osobiste osoby prawnej postrzega jako dobra sui generis, wykazujące swoiste odmienności względem dóbr osobistych osób fizycznych7. Podstawowa różnica pojawia się już u źródła dóbr osobistych osób fizycznych, którym jest osobowa godność człowieka. Nie można mówić o godności osoby prawnej, ani o tym, iż jest ona źródłem przysługujących temu podmiotowi dóbr. W odniesieniu do tych podmiotów prawa możemy stwierdzić, iż źródłem jest osobowość prawna nadana przez przepisy prawa. Kolejną różnicą jest bardzo silny związek dóbr osobistych osoby prawnej ze sferą stosunków majątkowych, o wiele silniejszy niż jest to w przypadku osób fizycznych. Naruszenie np. dobrego imienia osoby prawnej, nazwy, firmy czy innych dóbr osobistych najczęściej pociąga za sobą uszczerbek majątkowy, spada zysk osoby prawnej, dochodzi do wyrządzenia szkody majątkowej. Podkreśla się, że w wypadku osób prawnych, które prowadzą działalność gospodarczą trudno jest, przy ochronie ich dóbr osobistych odróżnić interesy majątkowe od osobistych, ponieważ często naruszenie dóbr osobistych prowadzi do naruszenia interesów majątkowych8.
|
Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 18.7.2001 r. stwierdził, że „niekwestionowaną cechą dóbr osobistych jest ich niemajątkowy charakter, co nie przekreśla jednak faktu, że reperkusje ich naruszenia mogą się odbijać w sferze majątkowej”9. |
Wskazuje się, że dobra osobiste osób prawnych i osób fizycznych nie są tożsame10, zakres przedmiotowy dóbr osób prawnych jest znacznie węższy, są dobra, które są odpowiednikami dóbr osobistych, przysługujących osobom fizycznym, inne w ogóle nie przysługują jako związane ściśle z człowiekiem i jego przeżyciami psychicznymi. Ukazując różnice zachodzące między dobrami osobistymi obu rodzajów podmiotów występujących w prawie cywilnym należy zwrócić uwagę na kryteria ich naruszenia. W przypadku osób fizycznych nie da się bezwzględnie wykluczyć elementów subiektywnych, zawsze będą one miały znaczenie, choćby takie, że osoba wnosząc powództwo nie czyni tego, ponieważ odczuwa, iż każdy rozsądny człowiek o normalnym rozwoju emocjonalnym w takiej sytuacji powinien dostrzegać negatywne skutki naruszenia swoich dóbr, lecz dlatego, że [...]