Abstrakt

W doktrynie od dłuższego czasu podnoszono konieczność nowelizacji przepisów regulujących stosunki majątkowe między małżonkami. Podkreślano, że przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego są niedostosowane do zmienionych po 1989 r. warunków społeczno-gospodarczych. Prowadziło to w konsekwencji do rozdźwięku między obowiązującymi regulacjami a praktyką obrotu cywilnoprawnego dokonywanego z udziałem osób pozostających w ustroju wspólności ustawowej. Ustawą z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw¹ ustawodawca podjął próbę dostosowania ustroju wspólności ustawowej do warunków gospodarki rynkowej. W tym celu głębokim zmianom poddano m.in. regulację zarządu majątkiem wspólnym małżonków. Nie bez racji bowiem twierdzi się, iż rozwiązanie problemów związanych z zarządem majątkiem wspólnym odgrywa kluczową rolę przy ocenie użyteczności ustroju wspólności ustawowej.

Pojęcie „zarząd majątkiem wspólnym”

Na gruncie poprzedniego stanu prawnego wątpliwości budziło samo już ustalenie zakresu pojęcia zarządu majątkiem wspólnym. Gorący spór rozgorzał w szczególności na tle kwalifikacji umowy poręczenia zawartej przez jednego z małżonków (w szerszym kontekście problem dotyczył generalnie zaciągania zobowiązań niedotyczących bezpośrednio składników majątku wspólnego)². W celu przecięcia tych wątpliwości ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie ustawowej definicji wykonywania zarządu majątkiem wspólnym małżonków. Zabieg ten przyjąć należy z uznaniem. Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia zarządu ma bowiem istotne znaczenie praktyczne. Ustalenie katalogu czynności zarządu jest niezbędne do określenia:

• jakie czynności objęte są obowiązkiem współdziałania małżonków (art. 36 § 1 KRO)³,
• jakim czynnościom zamierzonym przez jednego z małżonków drugi małżonek może się sprzeciwić (art. 36¹ KRO),
• jaki jest zakres przedmiotowy postanowienia o pozbawieniu małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (art. 40 KRO)⁴.

Zgodnie z art. 36 § 2 zd. 2 KRO, „wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku”. W świetle tej definicji poza zakresem zarządu majątkiem wspólnym znalazły się czynności, których treścią jest zaciąganie zobowiązań niedotyczących określonych składników majątku wspólnego. Nieaktualne staje się więc dotychczasowe stanowisko judykatury, zgodnie z którym zaciągnięcie każdego zobowiązania pieniężnego jest czynnością zarządu, gdyż rodzi odpowiedzialność majątkiem wspólnym i tym samym pośrednio tego majątku dotyczy⁵. Fakt, iż wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego nie jest w świetle analizowanej definicji wystarczającym kryterium do uznania czynności, z której zobowiązanie wynika, za wykonywanie zarządu majątkiem wspólnym. W konsekwencji dokonywanie takich czynności jak zaciąganie pożyczek czy udzielanie poręczeń nie podlega reżimowi określonemu w art. 36-40 KRO, co oznacza m.in., że może ich dokonywać także małżonek pozbawiony samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Zawężenie pojęcia zarządu w sposób istotny zwiększa niezależność małżonków w obrocie cywilnoprawnym.

Zakres zarządu majątkiem wspólnym

Wykonywanie zarządu majątkiem wspólnym obejmuje czynności prawne, czynności faktyczne oraz czynności dokonywane przed sądami lub innymi organami (czynności procesowe). Typowymi czynnościami prawnymi zarządu w świetle znowelizowanych przepisów będą czynności, których treścią jest rozporządzenie lub zobowiązanie do rozporządzenia przedmiotami majątkowymi objętymi wspólnością ustawową (sprzedaż, darowizna, zamiana, cesja, obciążenie ograniczonym prawem rzeczowym wspólnej rzeczy lub prawa). Do czynności zarządu zaliczyć należy także czynności obligacyjne, jeżeli przedmiotem świadczenia jest składnik majątku wspólnego (najem, dzierżawa, użyczenie, umowa o roboty budowlane na wspólnej nieruchomości)⁶. Dyskusyjne wydaje się natomiast stanowisko, zgodnie z którym objęcie konkretnej czynności zakresem pojęcia zarządu następować może nie tylko w oparciu o kryterium treści tej czynności, lecz również jej celu. Zgodnie z tym poglądem, w ramach zarządu majątkiem wspólnym mieściłoby się zaciąganie zobowiązań pieniężnych zmierzających do pozyskania środków w celu dokonywania nakładów na składniki majątku wspólnego (np. zaciągnięcie pożyczki na remont domu)⁷.

Problematyczna wydaje się także ocena czynności polegających na odpłatnym nabyciu prawa do majątku wspólnego, wymienionych przecież wyraźnie w art. 37 § 1 KRO. W piśmiennictwie zdaje się przeważać pogląd, iż czynności takie nie mieszczą się w definicji zarządu, skoro nabywane prawo dopiero w wyniku tej czynności stanie się składnikiem majątku wspólnego⁸. Stanowisko takie prowadzi jednak do złamania zasady, iż przepisy art. 36-40 KRO regulują dokonywanie czynności zarządu majątkiem wspólnym. W konsekwencji prowadzi to także do aksjologicznej niespójności, polegającej na tym, że czynności wymagające dla swej ważności zgody współmałżonka nie byłyby objęte ani obowiązkiem współdziałania, ani zakresem postanowienia sądu o pozbawieniu samodzielnego zarządu, niedopuszczalne byłoby również ich oprotestowanie sprzeciwem. Jak się wydaje można bronić poglądu, że czynność prowadząca do odpłatnego nabycia prawa jest czynnością zarządu, z uwagi na następujące w jej ramach rozporządzenie funduszami wspólnymi (ewentualnie zaciągnięcie zobowiązania do takiego rozporządzenia)⁹. Takie rozwiązanie pozwala przyjąć, że wszystkie czynności wymienione w art. 37 § 1 są jednocześnie czynnościami zarządu majątkiem wspólnym. Warto podkreślić, że czynności odpłatne, których treścią jest nabycie prawa do majątku wspólnego (własności rzeczy, użytkowania wieczystego, akcji), tradycyjnie uważane były za czynności dotyczące majątku wspólnego¹⁰.

Omawiany problem ma niebagatelne znaczenie praktyczne. Od jego rozstrzygnięcia zależeć będzie, czy małżonek może sprzeciwić się skutecznie czynnościom współmałżonka na podstawie, których nabywa on odpłatnie przedmioty majątkowe. De lege lata przyjąć można stanowisko kompromisowe, zgodnie z którym sama czynność nabycia na podstawie której małżonek zaciąga zobowiązanie do zapłaty ceny (np. umowa sprzedaży), jako niemieszcząca się w pojęciu zarządu, nie może być oprotestowana sprzeciwem. Czynnością prawną zarządu będzie natomiast spełnienie świadczenia pieniężnego, jeżeli środki na ten cel pochodzą z majątku wspólnego. Takiej czynności rozporządzającej małżonek może więc skutecznie się sprzeciwić.

Samodzielny zarząd majątkiem wspólnym

Małżonkowie, tak jak dotychczas, samodzielnie zarządzają majątkiem wspólnym (art. 36 § 2 zd. 1 KRO). Oznacza to, iż każdy z nich jest uprawniony do dokonywania z osobami trzecimi we własnym imieniu czynności zarządu¹¹. Uprawnienie to dotyczy także [...]