Abstrakt
TK orzekł:
I.
1. Art. 3 ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 oraz z 2004 r. Nr 93, poz. 889 i Nr 191, poz. 1956) jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Art. 4 w zw. z art. 36 ust. 1 ustawy powołanej w punkcie pierwszym:
a) są niezgodne z art. 2 i art. 42 ust. 2 Konstytucji,
b) nie są niezgodne z art. 42 ust. 3 Konstytucji.
3. Art. 5 ustawy powołanej w punkcie pierwszym w zakresie dotyczącym art. 3 pkt 4 tej ustawy jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
4. Art. 7 oraz art. 17, art. 18, art. 20 i art. 21 ustawy powołanej w punkcie pierwszym są niezgodne z art. 2 Konstytucji.
5. Art. 23 ustawy powołanej w punkcie pierwszym jest zgodny z art. 42 ust. 3 Konstytucji.
6. Art. 33 ustawy powołanej w punkcie pierwszym jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 2 Konstytucji.
7. Art. 40 ustawy powołanej w punkcie pierwszym jest zgodny z art. 31 ust. 3 i art. 32 Konstytucji.
8. Art. 48 ustawy powołanej w punkcie pierwszym jest zgodny z art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
II.
Przepisy ustawy wskazane w punkcie I.2, I.3, I.4 i I.6 tracą moc z dniem 30.6.2005 r.
Wyrok TK z 3.11.2004 r., K 18/03, Dz.U. Nr 243, poz. 2442; OTK A Nr 10/2004, poz. 103
Uwagi wprowadzające
W dniu 3.11.2004 r. Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie w sprawie zgodności z Konstytucją niektórych przepisów ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.; dalej jako: OdpZbiorU). W orzeczeniu tym uznano za sprzeczne z Konstytucją kluczowe przepisy ustawy, decydujące o modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i systemie stosowanych wobec nich kar. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny odroczył utratę mocy niezgodnych z Konstytucją przepisów do końca czerwca 2005 r. co powinno pozwolić ustawodawcy na uchwalenie modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie tylko odpowiadającego standardom konstytucyjnym, ale też racjonalnego i skutecznego.
OdpZbiorU określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za popełnione przestępstwa lub przestępstwa skarbowe, a także zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności (art. 1 OdpZbiorU).
|
Niewątpliwie tak szybkie uchwalenie OdpZbiorU było związane z dostosowywaniem prawa polskiego do przepisów funkcjonujących w Unii Europejskiej. Należy jednak podkreślić, że przyjęte w tej kwestii międzynarodowe Konwencje1 i Rekomendacje2 nie nakładają na poszczególne państwa obowiązku ustanowienia karnej odpowiedzialności tych podmiotów. Nakładają natomiast obowiązek wprowadzenia takiej odpowiedzialności, poza już istniejącą we wszystkich państwach odpowiedzialnością cywilną osób prawnych, która w skuteczniejszy sposób będzie zwalczała pojawiającą się przestępczość przedsiębiorstw. |
OdpZbiorU zawiera przepisy materialne określające model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, pojęcie podmiotu zbiorowego, katalog kar, katalog przestępstw, ustawa przewiduje również przepisy regulujące kwestie postępowania karnego prowadzonego w sprawach przeciwko podmiotom zbiorowym.
Charakter przyjętego modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych już od początku jego uchwalenia nasuwał szereg wątpliwości. W doktrynie pojawiło się wiele poglądów na temat tego, czy ustanowiona odpowiedzialność jest odpowiedzialnością karną podmiotów zbiorowych. Ocena czy wprowadzona odpowiedzialność jest odpowiedzialnością karną ma zasadnicze znaczenie praktyczne, wiąże się bowiem z uznaniem czy do OdpZbiorU ma zastosowanie art. 42 Konstytucji i wynikające z niego gwarancje.
Zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie OdpZbiorU
Nie ulega wątpliwości, że OdpZbiorU w art. 1 wyraźnie stwierdza, że podmioty zbiorowe podlegają odpowiedzialności za czyny zabronione będące przestępstwami lub przestępstwami skarbowymi, z następnych przepisów wynika również, że:
1) odpowiedzialność podmiotów zbiorowych na gruncie ustawy ma charakter represyjny;
2) postępowanie prowadzone przeciwko podmiotom zbiorowym toczy się w większości według zasad określonych w Kodeksie postępowania karnego (art. 22 OdpZbiorU);
3) do wykonania orzeczonych kar stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu karnego wykonawczego (art. 42 OdpZbiorU);
4) odpowiedzialność ustanowiona w ustawie nie jest ani odpowiedzialnością cywilną, ani odpowiedzialnością administracyjną (art. 6 OdpZbiorU);
5) wobec podmiotu zbiorowego orzeka się i można orzec kary uregulowane w ustawie (art. 7, 8, 9 OdpZbiorU);
6) ustawa przewiduje różne instytucje znane prawu karnemu takie jak: recydywa (art. 13 OdpZbiorU), przedawnienie karalności (art. 14 OdpZbiorU), przedawnienie wykonania kary (art. 15 OdpZbiorU);
7) ustawa przewiduje instytucję zatarcia skazania (art. 43 OdpZbiorU);
8) nie stoi karnej odpowiedzialności na przeszkodzie ustawa konstytucyjna3 i regulacje karne w niej zawarte.
Przedstawione powyżej argumenty - zdaniem Autorki - wskazują iż OdpZbiorU wprowadziła odpowiedzialność o charakterze karnym podmiotów zbiorowych, co najmniej na poziomie konstytucyjnym.
Charakter przyjętej w OdpZbiorU odpowiedzialności podmiotów zbiorowych był również przedmiotem analizy w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem Trybunału, zasadnicze znaczenie ma nie tyle wyraźne nazwanie postępowania zawartego w OdpZbiorU, ile stwierdzenie czy istnieje konieczność zastosowania w ramach postępowania wobec podmiotów zbiorowych gwarancji konstytucyjnych dotyczących odpowiedzialności karnej. W ocenie Trybunału należy uznać, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych przewidziana w OdpZbiorU ma charakter represyjny i jako taka korzysta z ochrony wynikającej z art. 42 Konstytucji.
|
Zdaniem Trybunału, „świadczą o tym przesłanki tej odpowiedzialności, a przede wszystkim cel i funkcja orzekanych wobec podmiotów zbiorowych kar (…). Podobnie więc jak w wypadku odpowiedzialności dyscyplinarnej czy odpowiedzialności za wykroczenia, konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego (represyjnego) mają zastosowanie także do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przewidzianej w zakwestionowanej ustawie”4. |
Wobec powyższego nowy model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych musi być uregulowany w sposób zapewniający uwzględnienie wszystkich gwarancji wynikających z zasad szeroko rozumianego prawa karnego.
Podstawowym zagadnieniem uregulowanym w Odp-ZbiorU jest zakres pojęcia podmiot zbiorowy oraz zastosowany model odpowiedzialności.
Podmiot zbiorowy
Ustawodawca definiując pojęcie „podmiot zbiorowy” posłużył się rodzajem definicji równościowej, nieklasycznej mającej postać definicji przez wyliczenie. Istotną cechą tego typu definicji jest określenie nazwy poprzez wymienienie znanych i niewymagających dalszego definiowania pojęć.
Zgodnie zatem z tą definicją podmiotem zbiorowym w rozumieniu art. 2 OdpZbiorU jest:
- osoba prawna,
- jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej,
- spółka handlowa: z udziałem Skarbu Państwa, jak i jednostki samorządu terytorialnego, lub związku tych jednostek,
- spółka kapitałowa w organizacji,
- podmiot w stanie likwidacji oraz
- przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną.
Dodatkowo ustawodawca expressis verbis stwierdził, że podmiotem zbiorowym nie jest Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki oraz organy państwowe i samorządu terytorialnego. Posłużenie się tego typu definicją miało z pewnością na celu uniknięcie ewentualnych trudności interpretacyjnych związanych z zaliczaniem poszczególnych bytów prawnych do kategorii podmiot zbiorowy5. Powyższa regulacja wskazuje, że ustawodawca określając krąg podmiotów odpowiedzialnych za czyny zabronione posłużył się nowym pojęciem „podmiot zbiorowy”. Istniejące do tej pory ustawy, np. ustawa z 16.4.1993 r.6 o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które wprowadziły quasi-odpowiedzialność karną osób prawnych posługiwały się już istniejącymi pojęciami takimi jak „przedsiębiorca”. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z ostatnią nowelą do Kodeksu cywilnego7, pojęcie przedsiębiorcy zostało dokładnie w tym Kodeksie określone, co miało usunąć wątpliwości interpretacyjne powstałe na gruncie istniejących definicji tego pojęcia8. Przepis art. 2 [...]