Abstrakt
Od początku procesu przemian prawa polskiego upłynęło już pietnaście lat. W ostatnich pięciu latach dużo uwagi poświęcono uregulowaniu stosunków własnościowych w spółdzielniach mieszkaniowych rozpoczynając proces ich naprawy. O ile przyjęty przez ustawodawcę kierunek przekształceń, którym jest dostosowanie występujących tam rozwiązań prawnych do warunków gospodarki rynkowej wydaje się nie budzić wątpliwości, to zakres, a przede wszystkim środki służące realizacji tego zadania, ulegają ciągłym zmianom. O skali trudności, która tu występuje niech świadczy fakt, że Trybunał Konstytucyjny w swoich orzeczeniach uznał za sprzeczne z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. nie tylko pewne przepisy ustawy z 16.9.1982 r. - Prawo spółdzielcze1 w części dotyczącej spółdzielni mieszkaniowych, ale także zastępującej ją ustawy z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych2. Jednak jej kolejne nowelizacje3 oparte na odmiennych niż pierwotny tekst ustawy założeniach4 wywołały również wątpliwości co do ich zgodności z ustawą zasadniczą5. Z uwagi na brak zdecydowania ustawodawcy oraz liczne interwencje TK nie jest przesadą twierdzenie, że jego orzeczenia uwzględniane później w aktach legislacyjnych wyznaczają kierunek zmian prawa spółdzielczego dotyczącego stosunków mieszkaniowych. Dlatego ich znaczenie stale wzrasta.
Wprowadzenie
W wyroku z 29.5.2001 r. (K 5/01) Trybunał Konstytucyjny6 orzekł:
1) art. 25 ust. 1 ustawy z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych jest zgodny z art. 32 w zw. z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 25 ust. 2 ustawy wymienionej w pkt 1 jest zgodny z art. 32 oraz art. 58 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
3) art. 29 pkt 2 i 3 ustawy wymienionej w punkcie 1 jest zgodny z art. 2 oraz art. 64 w zw. z art. 21 ust. 2 Konstytucji;
4) art. 39 ust. 3 ustawy wymienionej w pkt 1 jest zgodny z art. 64 w zw. z art. 21 ust. 2 Konstytucji;
5) art. 41 ust. 4 ustawy wymienionej w pkt 1 jest niezgodny z art. 87 ust. 1 i art. 92 ust. 1 Konstytucji;
6) art. 46 ust. 1 ustawy wymienionej w pkt 1 jest niezgodny z art. 64 w zw. z art. 21 Konstytucji i nie jest niezgodny z art. 32 Konstytucji;
7) art. 47 ustawy wymienionej w pkt 1 jest niezgodny z art. 64 w zw. z art. 21 i 31 ust. 3 Konstytucji w zakresie, w którym odsyła do art. 46 ust. 1 tej ustawy.
W przywołanym wyroku TK ocenił z punktu widzenia zgodności z Konstytucją wszystkie z zaskarżonych przepisów SpółdzMieszkU. W niniejszym artykule przedmiotem omówienia będą jedynie te spośród nich, które dotyczyły stosunków własnościowych w spółdzielniach mieszkaniowych. Właśnie im TK poświęcił w uzasadnieniu do swojego orzeczenia najwięcej uwagi. W tej części wywołało ono również wątpliwości w piśmiennictwie7. Przepisom art. 39 ust. 3, art. 46 ust. 1, art. 47 SpółdzMieszkU postawiony został zarzut naruszenia ustawy zasadniczej, w części w której gwarantuje ona ochronę własności (art. 21 ust. 1, art. 64 ust. 2 Konstytucji) i równość obywateli (art. 32 Konstytucji).
Ochrona własności
Na wstępie swoich rozważań TK wyraził pogląd, że własność spółdzielni podlega ochronie przewidzianej w art. 64 ust. 2, art. 21 ust. 1 Konstytucji. Opracowany przez TK, na podstawie postanowień ustawy zasadniczej, model ochrony własności opiera się na założeniu, że każdy przepis prawa stanowionego przewidujący pozbawienie lub ograniczenie własności musi znajdować w niej oparcie. Oznacza to, że ingerencja w nią może mieć miejsce, gdy jest to uzasadnione np. koniecznością realizacji jednej z wartości wskazanych w art. 31 ust. 3Konstytucji albo znajduje to usprawiedliwienie w innych normach konstytucyjnych np. procesie prywatyzacji (art. 20 Konstytucji). Przy czym taka konstytucyjna podstawa musi istnieć zawsze niezależnie od tego, w jaki sposób ani na czyją korzyść naruszenie własności następuje. Ustalenie konstytucyjnego charakteru przepisów art. 39 ust. 3, art. 46, art. 47 SpółdzMieszkU sprowadza się do sprawdzenia, czy przewidziane w nich przesunięcia majątkowe znajdują uzasadnienie w ustawie zasadniczej.
Przepis art. 39 ust. 3w zw. z art. 39 ust. 1 i 2 SpółdzMieszkU przewidywał pierwotnie możliwość przeniesienia na najemcę własności pracowni artystycznej, lokalu użytkowego, garażu lub któregoś z tych pomieszczeń, nawet jeżeli nie był on członkiem spółdzielni, lecz on lub jego poprzednik prawny poniósł nakłady na budowę lokalu. Grupa posłów na Sejm RP zarzuciła przywołanej regulacji (art. 39 ust. 3 SpółdzMieszkU) naruszenie przepisów art. 21 i 64 Konstytucji. W ich ocenie przewiduje ona wywłaszczenie spółdzielni, ponieważ umożliwia nabycie prawa własności wskazanych lokali także nieczłonkom. Zdaniem skarżących, stosowanie wspomnianego przepisu powinno zostać ograniczone jedynie do członków spółdzielni. TK nie podzielił zarzutów wnioskodawców. Zgodził się wprawdzie z tym, że przepis ten ogranicza własność, gdyż przewiduje rozporządzeniem, częścią majątku spółdzielni w sposób nieodpłatny (tzn. bez świadczenia ekwiwalentnego), ale zauważył, iż w tym wypadku znajduje to jednak usprawiedliwienie w przepisie art. 31 ust. 1Konstytucji. TK, podkreślił, że osoby, do których przepis art. 39 ust. 3 SpółdzMieszkU jest adresowany, poniosły koszty budowy lokalu, spełniły one bowiem wcześniej na rzecz spółdzielni świadczenie ekwiwalentne. Otrzymali od niej jedynie prawo najmu, które jest niewspółmierne do wartości poniesionych przez nich świadczeń. W ocenie TK, konstytucyjny charakter art. 39 ust. 3 SpółdzMieszkU znajduje swoje oparcie w przepisach ustawy zasadniczej uznających potrzebę ochrony praw majątkowych innych osób (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Ponadto, za taką oceną omawianego przepisu przemawia zgodność z Konstytucją art. 39 ust. 1 SpółdzMieszkU. Przepis ten umożliwiał osobom, którym przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego lub użytkowego (w tym garażu) przekształcenie należącego do nich prawa w odrębną własność lokalu. Podobieństwo obu przedstawionych w hipotezach art. 39 ust. 1 i ust. 3 SpółdzMieszkU okoliczności polega na tym, że osoby w nich wskazane poniosły pełne koszty budowy zajmowanych lokali. TK nie podzielił też innych argumentów wnioskodawców. Wyrok w części dotyczącej art. 39 ust. 3SpółdzMieszkU nie wzbudza wątpliwości. Trzeba jednak zaznaczyć, że TK mógł znaleźć również inne przepisy w Konstytucji, które uzasadniają takie przesunięcie majątkowe. Do zagadnienia tego przyjdzie nam jeszcze powrócić.
Analizując zgodność art. 39 SpółdzMieszkU z ustawą zasadniczą należy przywołać kształt nadany mu przez art. 1 pkt 28 ustawy z 19.12.2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw. W swoim znowelizowanym brzmieniu pozbawiał on [...]