Abstrakt
Autor w niniejszym artykule przedstawia analizę rodzajów ustawowych ograniczeń swobody kształtowania treści zobowiązania, koncentrując się na zagadnieniach dotyczących: pojęcia „ustawy” w art. 3531 KC, przepisów ograniczających zakres kompetencji stron do kształtowania treści zobowiązania, bezwzględnie wiążącego oraz semiimperatywnego uregulowania treści stosunku prawnego w ustawie, skutków przekroczenia granicy swobody umów.
Pojęcie „ustawy” w art. 3531 KC
Jednym z ograniczeń swobody kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego wymienionych w art. 3531 KC jest ustawa. Dyrektywy wykładni systemowej i funkcjonalnej nakazują nadawać słowu „ustawa” w tym przypadku jego użycia szerokie znaczenie, nieograniczone tylko do źródeł prawa nazwanych w Konstytucji „ustawami”. Ustawa w omawianym przepisie (a także w art. 56, 58 i wielu innych przepisach KC) oznacza wszystkie źródła powszechnie obowiązującego prawa w Polsce; wszystkie one mogą bowiem wpływać na treść stosunków cywilnoprawnych. Przez ustawę w znaczeniu kodeksowym należy zatem, zgodnie z art. 87 Konstytucji, rozumieć: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego1.
W odniesieniu do Konstytucji można zauważyć, że choć zawiera ona przepisy ograniczające swobodę umów (zwłaszcza dotyczące tzw. „porządku publicznego”, o którym będzie mowa dalej), część jej postanowień nie jest na tyle precyzyjna, by mogły one stanowić samodzielną podstawę rozstrzygnięcia o skuteczności umowy. Podobny pogląd można sformułować w odniesieniu do niektórych przynajmniej umów międzynarodowych2. Z kolei co do rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego o charakterze wykonawczym w stosunku do ustawy, zasadnicze znaczenie ma wymóg istnienia odpowiednio skonkretyzowanego upoważnienia ustawowego. Wynika to stąd, że swoboda umów jest ściśle związana z podstawowymi wolnościami konstytucyjnymi3.
Tylko wymienione powyżej akty stanowią „ustawę” w rozumieniu KC. Nie są „ustawą” w znaczeniu kodeksowym akty wewnętrzne organów administracji (art. 93 ust. 1 Konstytucji), ogólne warunki umów (niemające postaci rozporządzenia wykonawczego do ustawy), statuty czy umowy określające zasady funkcjonowania osób prawnych (spółek, spółdzielni, stowarzyszeń, fundacji, przedsiębiorstw państwowych), a tym bardziej jeszcze czynności prawne (uchwały) organów osób prawnych4.
Kategoria ograniczeń swobody kształtowania treści stosunku prawnego (a pośrednio treści umowy) wprowadzanych przez ustawę jest złożona. Można wyróżnić dwa rodzaje tych ograniczeń, które zostaną omówione w tym artykule.
Przepisy ograniczające zakres kompetencji
Pierwszy rodzaj ustawowych ograniczeń swobody umów, to przepisy ograniczające zakres kompetencji stron do kształtowania treści zobowiązania przez wyłączenie z tego zakresu umów o określonej treści lub niektórych postanowień umownych. Przepisy te nie kształtują w sposób pozytywny treści stosunku zobowiązaniowego, ale rozstrzygają, jakich postanowień w treści umowy nie można zamieścić, jakie ukształtowanie stosunku prawnego jest niedozwolone i nieskuteczne, bądź skuteczne w ograniczonym stopniu.
Ograniczenia takie zawarte są w przepisach ustaw należących do różnych gałęzi prawa, ustawodawca posługuje się też różnymi technikami redakcyjnymi. Głównym problemem praktycznym jest odróżnienie tych przepisów od przepisów wyrażających normy zakazujące określonego korzystania ze swobody umów, ale nieograniczających jej zakresu (umowa zakazana jest skuteczna, ale jej zawarcie podlega sankcji). Ponadto, konieczne jest odróżnianie tych przepisów od [...]