Monitor Prawniczy

nr 19/2005

Charakter prawny dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (art. 56 PrBank) - cz. I

Filip Rakiewicz
Autor jest doktorantem w Katedrze Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego WPiA Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Abstrakt

Celem niniejszego opracowania jest próba weryfikacji dotychczasowego dorobku piśmiennictwa pod kątem ostatnio wprowadzonych zmian w Prawie bankowym1, w tym dotyczących dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Potrzebę włączenia się do dyskusji na wskazany w tytule temat uzasadnia niezgodność poglądów przedstawicieli doktryny na tym polu, brzemiennych przy tym w konsekwencje praktyczne mające znaczenie zwłaszcza dla banków oraz osób lokujących w nich swoje oszczędności. To zaś w połączeniu z dużą popularnością tej instytucji wśród posiadaczy rachunków bankowych czyni zagadnienie godnym uwagi. W pierwszej części opracowania dokonano przeglądu stanowisk doktryny dotyczących charakteru prawnego dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. W drugiej części (MoP Nr 20/2005) Autor podejmuje próbę ich oceny oraz dokonuje kwalifikacji omawianej czynności.

Uwagi wstępne

Zagadnienie dysponowania na wypadek śmierci kwotami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym w trybie szczególnym, jaki od przeszło 40 lat przewiduje prawo bankowe, było przedmiotem zaledwie kilku orzeczeń Sądu Najwyższego2. Stało się ono jednak - z uwagi na zauważalny przy głębszej analizie splot interesujących problemów prawnych - tematem stosunkowo licznych komentarzy w doktrynie. W gruncie rzeczy już od chwili wprowadzenia tzw. zapisu bankowego - bo tak instytucja ta jest nierzadko określana - do polskiego porządku prawnego w 1964 r., problematyka ta nasuwała szereg trudnych pytań z zakresu prawa zobowiązań i prawa spadkowego. Głos w dyskusji zabierali już parokrotnie m.in.: J. Gwiazdomorski3, A. Szpunar4, J. St. Piątowski5 oraz W. Pyzioł6. Centralnym punktem rysującej się stopniowo rozbieżności poglądów była zwłaszcza ocena charakteru prawnego omawianej instytucji. Sprowadzała się ona do ustalenia dwóch istotnych kwestii: po pierwsze, chodziło o wskazanie jednej ze znanych prawu cywilnemu konstrukcji prawnych, jako adekwatnej dla opisania usytuowania dyspozycji wkładem względem umowy rachunku bankowego; po drugie - o jej kwalifikację jako czynności prawnej inter vivos lub mortis causa. Dyskusja toczyła się pod rządami zmieniających się przepisów Prawa bankowego oraz z uwzględnieniem zmiany kontekstu systemowego po roku 1989. Ukształtowało się przy tym dość wyraźnie kilka kierunków wykładni przepisów Prawa bankowego w tym zakresie.

Aktualne ujęcie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci w Prawie bankowym

Ustawą z 1.4.2004 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw7 nowelizacji uległy postanowienia rozdziału III PrBank z 1997 r. - „Rachunki bankowe”. Podstawowe znaczenie ma obecnie przepis art. 56 PrBank. Oto aktualne jego brzmienie:

Art. 56 PrBank

ust. 1. Posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie - po swojej śmierci - wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci).

ust. 2. Kwota wypłaty, o której mowa w ust. 1, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.

ust. 3. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci może być w każdym czasie przez posiadacza rachunku zmieniona lub odwołana na piśmie.

ust. 4. Jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza limit, o którym mowa w ust. 2, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej.

ust. 5. Kwota wypłacona zgodnie z ust. 1 nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.

ust. 6. Osoby, którym na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci wypłacono kwoty z naruszeniem ust. 4, są zobowiązane do ich zwrotu spadkobiercom posiadacza.

W uzasadnieniu projektu nowelizacji zaznaczono lakonicznie, iż proponowana regulacja w zakresie dysponowania wkładem mortis causa „zachowuje i rozwija” rozwiązania przyjęte w obowiązującym podówczas stanie prawnym. Wprowadzone ostatecznie zmiany nie poddają się jednak w pełni tak określonej ocenie. Z jednej strony bowiem, ustawodawca istotnie zdecydował o utrzymaniu samej instytucji, pomimo zastrzeżeń wysuwanych w tym względzie w piśmiennictwie (o czym będzie jeszcze mowa). W art. 56 PrBank zawarto ponadto nowe uregulowania szczegółowe, odpowiadające poglądom prezentowanym przez część doktryny, opartym dotąd głównie na funkcjonalnej wykładni ustawy. Chodzi mianowicie o swobodną odwołalność (zmianę) złożonej już dyspozycji (ust. 3), niedopuszczalność przekroczenia ustawowo określonego limitu kwoty wypłat na skutek dyspozycji poczynionych w jednym lub w kilku bankach (ust. 2) oraz wiążącego się z tym ich pierwszeństwa (ust. 4), a także obarczenie beneficjentów zapisów odpowiedzialnością wobec spadkobierców posiadacza rachunku z tytułu wypłat zrealizowanych ponad limit (ust. 6). Z drugiej jednak strony, zawężono do potencjalnych spadkobierców ustawowych posiadacza rachunku bankowego (bez zstępnych rodzeństwa) krąg ewentualnych beneficjentów, powracając tym samym do rozwiązań obowiązujących w tej mierze przed rokiem 1997. W związku z powyższym, trzeba zauważyć, że są to zmiany [...]