Abstrakt

Instytucja powierniczych czynności prawnych ma bardzo odległą proweniencję, sięgającą czasów klasycznego prawa rzymskiego. Jej istotą było przeniesienie przez zbywcę na inną osobę własności rzeczy lub innego prawa (a także - nierzadko - władztwa nad osobą niewolnika), z zastrzeżeniem, że nabywca będzie korzystać z przedmiotu umowy w ściśle określony sposób, a następnie przeniesie tenże przedmiot z powrotem na zbywcę lub osobę trzecią. Pierwotnie zastrzeżenie, o którym mowa, nie korzystało z żadnej sankcji prawnej (scil., nie stanowiło źródła roszczenia o zwrot przedmiotu umowy), opierało się więc na zaufaniu, że nabywca zachowa się w sposób zgodny z treścią swego przyrzeczenia. Konstrukcja ta, której fundamentem było owo zaufanie (fides, fidutia), ulegała następnie różnym zmianom, polegającym m.in. na wzmocnieniu pozycji prawnej zbywcy przez przyznanie mu roszczenia o zwrot przedmiotu umowy po jej wygaśnięciu. W tym też, zasadniczo, kształcie funkcjonuje ona w wielu współczesnych porządkach prawnych, przybierając takie - przykładowo - nazwy jak trust i mortgage w obszarze prawa anglosaskiego oraz Treuhand, Sicherungs- bereignung i Sicherungsabtretung w obszarze prawa niemieckiego. Warto tu jeszcze wyjaśnić, że przy objaśnianiu treści instytucji powierniczych czynności prawnych używa się często - zwłaszcza w doktrynie - pojęć pactum fidutiae, fiducjent i fiducjariusz, nawiązujących do podstawowego pojęcia fidutia, a oznaczających - odpowiednio - umowę powierniczego przeniesienia prawa, powierzającego (zbywcę) oraz powiernika (nabywcę).

Dopuszczalność czynności powierniczych w prawie polskim

Instytucja powierniczych czynności prawnych nie została dotąd uregulowana przepisami Kodeksu cywilnego (w prawie niemieckim, które w omawianej kwestii stanowiło i stanowi w dalszym ciągu inspirację dla polskiej myśli prawniczej, powiernicze czynności prawne nie są również regulowane kodeksowo), stosowana jest jednak bardzo często w powszechnym, a przede wszystkim w profesjonalnym obrocie cywilnoprawnym, niezależnie nawet od tego, czy zbywca prawa (w szczególności przewłaszczający) jest dłużnikiem osobistym wierzyciela. Dotyczy to zwłaszcza praktyki udzielania kredytów przez banki, które jeszcze przed wejściem w życie ustawy z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe¹, regulującej bezpośrednio w przepisach art. 93, 101 i 102 problematykę czynności powierniczych, żądały przewłaszczenia określonych rzeczy albo przelewu wierzytelności z polis ubezpieczeniowych mienia ruchomego i nieruchomego, będącego przedmiotem praw zastawniczych (zastawu lub hipoteki) ustanowionych na rzecz banku, przelewu wierzytelności z rachunków prowadzonych w innym banku (zwłaszcza z rachunków walutowych) lub też innych wierzytelności przysługujących kredytobiorcom.

O powierniczych czynnościach prawnych, oprócz prawa bankowego, stanowią wprost także przepisy art. 101 ust. 2 i art. 272 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego², a ostatnio przepisy art. 147-151 ustawy z 29.1.2004 r. - Prawo zamówień publicznych³ oraz art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z 2.4.2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finasowych⁴. W tym kontekście nie powinno ulegać wątpliwości, że dopuszczalność dokonywania powierniczych czynności prawnych da się uzasadnić - w całym obszarze polskiego porządku prawnego - zarówno w wymiarze aksjologicznym, tj. na podstawie oceny roli zasady swobody umów w całokształcie stosunków społeczno-ekonomicznych, jak i tetycznie, na podstawie analizy przepisów prawa cywilnego, dokonywanej z uwzględnieniem postulatu benignae interpretationis⁵.

Identyczne stanowisko w omawianej kwestii przyjmuje [...]